Nga Leonard Veizi
65 vjet nga vdekja aksidentale. Megjithëse bëri 7 filma, performanca e tij, ndoshta më e rëndësishmja, në “Rebel pa një kauzë”, provoi qëndrueshmërinë.
U desh të vdiste fare i ri dhe menjëherë të kthehej në një mit. Fama e tij do të përbëhej prej 12 rolesh. I ri, sharmant, dhe me shumë klas në interpretim, James Dean (Xhejms Din) shihej si e ardhmja e kinemasë në Hollivud. E megjithëse fort i njohur për rolet e tij në film, ai ishte njëkohësisht dhe një aktor teatri.
Në filmografinë e tij renditen 7 role të interpretuara në kinema dhe 5 në teatër. Vdekja e tij e hershme, si dhe roli në filmin “Rebel Without a Cause” e bënë Dean idhullin e rinisë amerikane. Pas vdekjes u nominua dy herë për çmimin “Oskar” për rolet në filmat “Gigant” dhe “East of Eden”…
…Ai quhej James Dean. Emri i plotë i të cilit është James Byron Dean. U lind më 8 shkurt 1931, në Marion, Indiana, SHBA. Pati një jetë të shkurtër, sepse vdiq më 30 shtator 1955, afër Paso Robles, Kaliforni. Tanimë bëhen 65 vjet nga kjo datë. Ai ishte një aktor amerikan, i mishëruar si simbol i konfuzitetit, nervozitetit, dhe rinisë idealiste të viteve ‘50.
Megjithëse bëri disa filma, para vdekjes së tij në një aksident automobilistik në moshën 24-vjeçare, performanca e tij, ndoshta më e rëndësishmja në “Rebel Without a Cause” (Rebel pa një kauzë) realizuar më 1955, ka provuar qëndrueshmëri.
Fillimet
Familja e Dean u transferua nga Indiana në Kaliforni, kur ai ishte pesë vjeç. Pas vdekjes së nënës së tij katër vjet më vonë, Dean u kthye në Indiana, ku u rrit në fermë nga një teto dhe xhaxhai. Ai u transferua përsëri në Kaliforni pas shkollës së mesme, për të studiuar për dy vjet teatër në Universitetin e Kalifornisë në Los Anxhelos.
Roli i parë në aktrim profesional ishte për një reklamë të pijeve freskuese, e cila e çoi më tej, në një rol folësi si Gjon Pagëzori në Pashkët Speciale me Hill Number One (1951). Ai interpretoi pjesë të vogla në tre filma të Hollivudit – Fixed Bayonets (Bajonetat e mbërthyera, 1951), Sailor Beware (Marinari i kujdesshëm, 1952) dhe Has Anybody Seen My Gal? (A e ka parë dikush Gal-in tim?, 1952) – para se të transferohej në New York City, me këshillën e aktorit James Whitmore, me të cilin kishte studiuar për një kohë të shkurtër.
Roli kryesor
Pas disa punëve afatshkurtra, përfshirë një periudhë të shkurtër si “testues marifetesh” për lojën CBS Beat the Clock, ai u përfshi në një rol kryesor në Broadway flop See the Jaguar (Rënia e Broadway Shih Jaguar-in, 1952). Më i suksesshëm ishte interpretimi i tij dinak, performanca e një shantazhuesi në një shtëpi homoseksualësh në një tjetër produksion të Broadway, The Immoralist (Imorali 1954), një përshtatje skenike e librit të André Gide.
“Imorali” e solli Dean në vëmendjen e regjisorit të filmit Elia Kazan, i cili i dha aktorit 23-vjeçar rolin kryesor të adoleshentit të trazuar Cal Trask, në Lindjen e Edenit (1955), përshtatje nga romani i John Steinbeck.
Në sheshxhirim, Dean e vijoi reputacionin e tij për ndryshimin e vazhdueshëm të karaktereve të tij interpretative dhe linjës së leximeve, si dhe për çlirimin dhe sfidimin e qëllimshëm të kolegëve të tij aktorë, përfshirë Julie Harris, Raymond Massey dhe Burl Ives. Kur u dha premierë filmi “Lindja e Edenit”, sidoqoftë, Dean u pa si një yll për nga madhështia, dhe filmi u nominua për çmimin Academy Award; ishte nominimi i parë në detyrë që iu dha pas vdekjes.
Shfaqja e dytë në film me protagonist Dean, si gjimnazisti i keq i shkollës Jim Stark në Rebelin, me regjisor Nicholas Ray (1955), e shndërroi atë në mishërimin e brezit të tij. Karakteri i tij mospërfillës refuzon vlerat e të prindërve të moshuar të tij, ndërsa dëshpërimisht dëshiron “t’u përkasë” dhe përpiqet të gjejë një qëllim në jetë. Performanca e Dean transmetoi me elokuencë në emër të adoleshentëve të zhgënjyer, të padrejtuar, dhe u dha atyre një hero që ata mund ta respektonin dhe admironin. Drama klasike prezantoi gjithashtu Natalie Wood, Sal Mineo dhe Dennis Hopper.
Aksidenti
Dean u vu në radhë të producentit e regjisorit George Stevens’s Giant, për një dramë të vendosur në një fermë në Teksas, të cilën e luajti gjithashtu Rock Hudson dhe Elizabeth Taylor. Menjëherë pas përfundimit të filmit, Dean i shqetësuar, u largua me Porsche-n e tij të argjendtë, tip “Porsche 500 Spyder” për të garuar në një tubim makinash sportive në Salinas, Kaliforni.
Shoqëruesi i aktorit në rrugën e tij ishte koordinatori i garave Bill Hickman, fotografi i Collier Sanford Roth dhe Rolf Wütherich, mekaniku gjerman nga fabrika e Porsche-it, i punësuar për të ndihmuar në mirëmbajtjen e automjetit që sapo ishte blerë. Duke ngarendur në autostradë, ai u përplas me një Ford Sedan dhe vdiq në vend. Aksidenti ndodhi afërsisht në orën 5:45 pasdite.
Ngritja e mitit
Pothuajse menjëherë u krijua një kult shumë besnik dhe brenda disa ditësh nga vdekja e tij, ai u bë ikonë e filmit. “Rebel pa një kauzë” dhe “Gjigantët” u lanë të lirë pas vdekjes, ndërsa ai mori nominim për Oskar për filmin e fundit.
Aktori Humphrey Bogart komentoi pas vdekjes së Dean në lidhje me imazhin dhe trashëgiminë e tij publike: “Dean vdiq në kohën e duhur. Ai la pas një legjendë”.
Miti i James Dean vazhdon të lulëzojë në shekullin e 21-të./Jo.Be/Fjala.al
