Dr. Florjan Bombaj
Përfshirja e kohës në përkufizimin e një produkti ose shërbimi është gjithnjë e më e nevojshme. Amortizimi i planifikuar, shpeshtësia e inovacioneve, kthimi në tregun e veprave antike, tregu i pjesëve të këmbimit, moda, etj., bëjnë që vlera e produkteve moderne të luhatet me kalimin e kohës shumë më tepër sesa ajo e objekteve të thjeshta nga koha e David Ricardo (1772-1823).
Globalizimi nuk është i vetmi në lëkundjen e vlerave. Mjedisi i drejtpërdrejtë i produkteve dhe shërbimeve gjithashtu kontribuon në ndryshimet në vlerën e tyre; paketimi dhe kontrollet dixhitale të destinuara për të kufizuar vjedhjet, shërbimet ndihmëse, standardet tregtare, standardet e sigurisë dhe shëndetit ndikojnë në nivelin e vlerës si në rritje ashtu edhe në zvogëlim.
Komponenti i “irracionalitetit” në kënaqësinë e ndjerë gjithashtu çon në pyetjen e vlerës. Një buzëkuq i shitur nga një markë prestigjoze vlen dhjetë herë më shumë në treg sesa një buzëkuq me kosto të ulët, përbërja kimike e të cilit është pothuajse e njëjtë me të parin.
Padyshim që do të kishte shumë tema të tjera të lidhura me nocionin e vlerës siç janë ndarja e të ardhurave, ekonomia bashkëpunuese, aspektet ligjore në lidhje me përgjegjësitë, efikasiteti margjinal i kapitalit, shkalla e konkurrencës, etj.
Por ajo që është e rëndësishme dhe që hap rrugën e një debati të gjerë shkencor modern janë të gjitha këto ndryshime krahasuar me shekujt e kaluar ndërkohë që niveli i përgjithshëm i çmimeve është bërë i qëndrueshëm.
Koncepti i vlerës ekonomike kryesisht ndahet në tre përqasje të dallueshme: vlera e përdorimit, vlera e këmbimit dhe çmimi natyror. Ekonomistët klasikë nuk e konsideruan nocionin e dobisë për analizën e vlerës, dhe më vonë Étienne Bonnot de Condillac (1714-1780) dhe Jean-Baptiste Say (1767-1832) shpjegojnë vlerën e këmbimit me dobinë e mallrave.
Çmimi natyror do të ishte çmimi i vërejtur në treg nëse paga për orë do të ishte uniforme për të gjitha llojet e punës. Nocioni i vlerës ka qenë gjithmonë një nga bazat e teorive ekonomike që padyshim nuk mund të shpjegohet në disa rreshta. Sidoqoftë, pas një këndvështrimi historik, mund të analizojmë përsëri çështjen e vlerës në kontekstin aktual ekonomik.
Vlera. Në ditët e sotme njerëzit njohin çmimin e gjithçkaje dhe vlerën e asgjëje. Ky këndvështrim i estetikës irlandeze, pasardhëse e kulurës kelte, është edhe sot në debat të gjerë midis ekonomistëve.
Epoka moderne na rrëfen që qeniet njerëzore motivohen vetëm nga interesat egoiste. Materializmi është ai që karakterizon njerëzit egoistë, për të cilët gjithçka mund të blihet, dhe për të cilët vlera, nëse nuk mund të përkthehet në çmim, është e pakuptimtë. Ekonomia dominante, që pretendon të përjetësojë anomalitë e vlerës dhe prerogativat e egoizmit, është në të vërtetë teoria e mjerimit dhe organizimit të saj.
Esencialisht, përdorimi i parasë ka një kuptim të dyfishtë. Paraja mishëron lirinë që njerëzit dëshirojnë të jetojnë jetën e tyre në tokë, “çdokush në mënyrën e vet”. Ajo na jep mundësi të pakufishme dhe pothuajse në çdo rast, qasje në të gjitha pozicionet dhe të gjithë objektet.
Nga ky këndvështrim, paraja ka një virtyt të vërtetë emancipues, pasi i çliron njerëzit nga shtresëzimet ekonomike dhe sociale. Gjithsesi, kultura monetare tenton të na bëjë të harrojmë kuptimin e ekzistencës.
Ndërsa paraja shpreh atë që vlen gjithçka, pra sasiore, pjesëmarrja e shoqërisë njerëzore në krijimin e vlerave rrezikon jo vetëm të errësohet por duket se është harruar. Liria e ofruar të gjithëve për të përcaktuar rrugën e tyre drejt lumturisë, duket se konkretizohet, në epokën moderne, në formën e sasisë së parave të zotëruara me kusht që kjo të krijojë mundësinë e zgjedhjes së gjithçkaje.
Por meqenëse kjo liri është e natyrshme e paorientuar, përderisa nuk përmban ndonjë vizion kolektiv të përcaktuar, ajo mbart brenda saj burimin e heteronomisë, domethënë të një testamenti që gjen parimin e tij jo në vetvete por në trendet e të cilave nuk është vetë individi.
Kjo është arsyeja pse epoka jonë, e cila ka në tërësi më shumë liri se të gjitha epokat e mëparshme, nuk është më e lumtur. Paraja, funksioni primitiv i të cilës është të shprehë vlerën e gjërave, bëhet një instrument i nivelimit. Liria individuale e paorientuar, barazon vlerat, i bën ato të zhduken në fund, dhe pastaj shteron lumturinë për të cilën ajo është përbetuar.
Teknikisht, paraja është një njësi ndërmjetëse kalkuluese për shkëmbimin e kohës me kohën, pa bërë që koha e njërit dhe tjetrit mund të krahasohet drejtpërdrejtë. Sepse çdo konvertim midis parasë dhe kohës bëhet në bazë të një vlerësimi subjektiv, i cili ndryshon në bazë të raportit të fuqisë ekonomike dhe informacionale midis blerësit dhe shitësit.
Mbivlera. Të qenët i aftë për të kuantifikuar dhe matur gjërat, për t’i krahasuar dhe analizuar ato mund t’a bëjë një shpirt njerëzor që lehtësisht të humbasë çështjet themelore. Përqendrimi në çmim e bën të lehtë të humbasësh vlerën reale dhe mund t’i kthejë vendimet komplekse, bazuar në kombinime të etikës, moralit, kulturës, empatisë, filozofisë dhe të kuptuarit të shoqërisë, në lojëra shumë më të thjeshta bazuar në numra dhe llogaritje.
Fjala “lojë” është thelbësore, pasi kur të gjitha vlerat hiqen, këta elementë bëhen thjesht lojëra. Epoka moderne bën amplifikimin e kësaj natyre. Shpirti i njeriut modern, pasi bën pjesë të tij urbanizmin dhe profesionin, e lë trupin e tij t’i nënshtrohet procesit të prodhimit dhe konsumit. Konformizimi i trupit konsiston në ngadhnjimin e parimit të kënaqësisë ndaj parimit të realitetit. Sistemi modern do që ne të qëndrojmë të rinj dhe të jemi si fëmijë sepse puna e disave duhet të jetë adoleshenca e përjetshme e të tjerëve.
Procesi i punës është i parapërcaktuar sepse materializimi i fuqisë punëtore konvergon në vlerën e përdorimit. Nga aplikimi i fuqisë punëtore, këtij “fermenti të jetës”, duke përdorur mjetet e punës, rezulton një produkt, një objekt i përshtatshëm për kënaqësinë e njeriut, pra një objekt me një vlerë të caktuar përdorimi.
Fuqia e punës materializohet në objekt për t’i dhënë atij vlerën e tij të përdorimit. Çfarë bëhet me këtë vlerë përdorimi? Konsumohet ose individualisht ose në mënyrë produktive. Konsumi individual është një “mjet për të kënaqur individin”, produkti i të cilit është “vetë konsumatori”. Konsumi produktiv përcaktohet si shndërrimi i një vlere përdorimi në një mjet prodhimi.
Prandaj, çdo vlerë e përdorimit mund të hyjë në operacione të reja si mjet prodhimi. Puna pra, përkufizohet si konsumi i një kënaqësie e cila është e materializuar në vlerën e përdorimit dhe e cila lëviz gjatë gjithë procesit të punës. Në sistemin dominant ekonomik puna paguhet me njësi monetare.
Ajo paguhet me çmimin e saj të vërtetë, siç përcaktohet në treg bazuar në vlerën e këmbimit. Sidoqoftë, ka një vlerë të papaguar në atë që duket se është frut i punës, sepse çmimi i vërtetë i këtij fruti është në vlerën e tij të përdorimit. Kjo punë e papaguar, megjithëse është paguar në mënyrë të drejtë në lidhje me konsistencën e tregut në funksionimin e sistemit kapitalist, është mbivlera.
Jovlera. Mbetet fakti që njeriu jeton, beson në një shumësi vlerash, u jep përparësi atyre dhe kështu i jep kuptim ekzistencës së tij përmes opsioneve që vazhdimisht i kalojnë kufijtë e njohurive të tij aktuale.
Njeriu që mendon se ky koordinim mund të arsyetohet individualisht, mund të përdorë vetëm një reflektim, ose duke e zgjeruar njohurinë e tij, ose duke e kundërshtuar atë në një përpjekje kritike për të përcaktuar kufijtë e tij aktualë dhe për të legjitimuar vendosjen e vlerave që tejkalojnë atë.
Pra, progresi do të jetë gjithmonë një element thelbësor, sepse doktrina e progresit na lejon të shijojmë të mirat e sotme me paqe të plotë të mendjes, pa u shqetësuar për vështirësitë e së nesërmes. Nostalgjia e kuintesencës është baza e çdo ideologjie reaksionare sepse predestinimi është i debatueshëm.
Filloi gjithçka me marrëdhëniet e prodhimit dhe aty do të përfundojë, pra në raportet e prodhimit. Sistemi ekonomik dominant e blen fuqinë punëtore me vlerën e saj ditore. Pra sistemit i përket vlera e tij e përdorimit gjatë kohëzgjatjes ditore. Por çfarë është një ditë pune? Në çdo rast, është më pak se një ditë e jetës natyrore.
Sistemi ekonomik dominant ka mendimin e tij për këtë “Ultima Thule”, këtë kufi ku dita e punës duhet të ndalojë. Si sistem, ai është personifikues vetëm i kapitalit. Shpirti i tij është shpirti i kapitalit.
Sidoqoftë, kapitali ka një impuls të vetëm jetësor: të përmirësojë vetveten, të krijojë vlerë të tepërt, të pompojë në mënyrë të vazhdueshme mjetet e prodhimit me masën më të madhe të mundshme të punës së tepërt.
Kapitali është trup i vdekur, i cili vjen në jetë vetëm duke u reanimuar nga puna. Koha gjatë së cilës punonjësi punon është koha gjatë së cilës sistemi ekonomik dominant konsumon fuqinë e punës që ka blerë prej tij. Sistemi ekonomik paguan një pjesë të fuqisë punëtore që ai përdor, në mënyrë që kushdo që e aktivizoi atë të kthehet të nesërmen.
Por ka një punë të tepërt, punë të papaguar, ajo që “paga” si “çmimi i punës” e maskon. Paga heq të gjitha gjurmët e ndarjes në ditën e punës midis kohës së nevojshme (të paguar) të punës dhe punës së tepërt (të papaguar). Pra realiteti ditor empirik i shfrytëzimit maskohet në parim.
Si përfundim, vlera e punës nuk duhet të gjendet në atë që ajo lejon të prodhojë ose të përvetësojë, por në aktivizimin e krijimtarisë njerëzore që ajo përfshin. Kjo jovlerë e cila duhet të jetë në ekuilibër me sistemin ekonomik është pikërisht momenti në të cilin “liria i kthen të drejtat e saj”, domethënë krijimtaria me të cilën njeriu përvetëson forcën e tij natyrore.
l.m/Fjala.al
