Nga SHPENDI TOPOLLAJ
Janë fjalët e vetë atij, për të cilin po marr guximin të shkruaj.
Nuk besoj se ka shqiptar që ka shkuar ndonjëherë në Paris dhe të mos ketë pritur të takojë në ndonjë qosh rruge, park e kafene, një burrë të bëshëm, me tipare të theksuara ezmere, flokë pak të gjatë, krehur me vizë anash, mustaqe e shikim të butë babaxhani, që quhet Honore Balzak (Honore de Balzac). Po ashtu, askujt nuk i besohet se ai është larguar qysh në 18 gusht të vitit 1950 nga ai vend që me penën e tij i dha famë dhe e bëri të njohur anë e kënd rruzullit, duke lënë pas hijen e ndritur të një gjeniu me 92 vepra të jashtëzakonshme dhe mermerin e busteve të tij. Koha kur ai jetoi (lindi në 20 maj të 1799 në Tur (Tours), ishte e ngarkuar me ngjarje që përgjithësisht synonin shndërrimin e shoqërisë franceze të asaj kohe e rënduar disi edhe nga zvetënimi moral, korrupsioni dhe etja për fitime. Revolucioni i vitit 1789 që kishte nisur me pushtimin e Bastijës, shpalljen e Republikës së Parë dhe çuarjen në gijotinë të mbretit, që u pasua me diktaturën jakobine, u zëvendësuan nga pushteti i Napoleon Bonapartit, i cili e hodhi shpejt shikimin përtej Francës. Burbonët e rikthyer pas turpërimit të Bonapartit në 18 qershor të 1815 në betejën e Vaterlos, qëndruan plot pesëmbëdhjetë vjet dhe në 1830, Revolucioni i Korrikut solli mbretërimin konstitucional të Lui Filipit. Balzaku e pati jetën e shkurtër dhe e jetoi Republikën e Dytë vetëm nja dy vjet. Pra ishte një periudhë e ngjeshur me ngjarje dhe me njerëz të lodhur e të zhgënjyer nga pritshmëria e revolucioneve. Për pasojë, kutohet se edhe karakteret e tyre ishin në një krizë të thellë. Gjallërimi dhe përhapja e ideve të majta, dha ndërkohë një farë shprese, gjë që u pasqyrua edhe në art e letërsi me atë që u quajt realizëm dhe që ishte parë te Rilindja me Bokaçion, Rablen, Servantesin, Lope de Vegan e Shekspirin me shokë. Balzaku, pa frikë duhet rreshtuar në krye të atyre shkrimtarëve që ndoqën parimet e realizmit kritik, që duke u marrë me demaskimin e fenomeneve negative, nxitën te lexuesit frymën e protestës kundër të keqes. Në themel të tij, ky realizëm kritik, pati përhapjen e idealeve pozitive si atdhedashuria, nevoja e lirisë dhe çelja e perspektivës për jetë më të mirë. Por trashëgimia letrare e atij vendi ishte mësuar me shije të tjera letrare, si dramat e poezitë, ndaj dalja në skenë e Balzakut si romancier, ishte diçka e re. Megjithatë, për atë popull qe fat, dalja e një talenti të tillë, i cili me veprën e tij madhore edhe e orientoi lexuesin nga ky zhanër, për të mos thënë se romanet e tij priteshin me padurim, sidomos për të vërtetat që mbartnin brenda tyre. Ja pse edhe shkrimtari tjetër francez i atyre viteve, Sharl Bodëler (Charles Boudelaire), e quante vizionar të mrekullueshëm dhe shumë të tjerë, baba të romanit. Babai i tij quhej Fransua Balssa (që më pas ju mbush mendja ta bënte Balzak), dhe kishte shërbyer në ushtri me detyrën e intendentit, kurse e ëma, plot tridhjetë vjet më e re se ai ishte një bishtpërdredhur që i dha Balzakut një vëlla të jashtëligjshëm që quhej Anri. Kishte dhe dy motra, Laurën dhe Lorencën, shumë pak më të vogla se ai. Gjendjen ekonomike se familje e kishin të mirë, pasi i ati që ishte me origjinë nga fshati, bëri prokopi gjatë rrëmujave të revolucionit. Nga mosha tetë vjeçare, djaloshi shkoi për gjashtë vjet në shkollë në Vandome, dhe më pas në kolegj në Tur. Kur më 1814, familjarisht shkuan në Paris, ai kreu studimet e larta në Universitet në degën e Jurisprudencës. Si u diplomua, punoi për ca kohë në një zyrë avokatie, por mendjen e kishte te krijimtaria letrare. U vendos siç ishte zakoni në një dhomë të lagjes Bastija dhe gjeti një botues të quajtur August Le Poitevin. Shkroi një dramë me titullin “Kromuell”, por ajo kaloi pa u vënë re. Në bashkëpunim me mikun botues, nisi krijimet e para si “Trashëgimtari i Birag”, “Famullitari te Ardenët”, “Argou pirati” etj. të cilat i botoi me pseudonime. Nuk ishin kushedi çfarë, megjithatë ai nuk ngurronte të shprehej se do ta pushtonte botën me penë, si Napoleoni me shpatë. Dhe e bëri! Është koha kur njihet dhe tërheq vëmendjen e një gruaje më të madhe në moshë, të quajtur L`or de Bernit e cila nuk ja kurseu asnjëherë përkrahjen. Dhe si për t`ia shpërblyer miqësinë, ndihmën dhe mundet edhe dashurinë, Balzaku një vit para vdekjes së saj botoi librin që ja kushtoi, “Zambaku në luginë” (1835). Gjithmonë në sjelljen dhe stilin e të veshurit, kishte një farë snobizmi, madje thuhet se pasi vdiq, megjithë borxhet që pati, i gjetën në garderobë treqind jelekë. Kjo qe dhe arsyeja përse i shtoi mbiemrit të tij atë dë – në. Po ashtu, nisi të frekuentonte edhe sallonet mondane të kryeqytetit, ku ra në dashuri me markezen de Castri, dhe duke ditur se kjo lloj jete kërkonte para, ju fut, por pa sukses biznesit. Kështu, tentoi aty nga viti 1825 të bëhej vetë tipograf, por nuk ia doli, të vinte në shfrytëzim një minierë argjendi në Sardenjë, por kot, dhe u mor me tregtinë e drurit në Poloni, ku gjithashtu dështoi. Ndofta, ky qe fat i madh për letërsinë, pasi i la kohë që të shkruante nëntëdhjetëedy libra. Kishte dhe një fiksim pas mobilieve antike, ku shpenzonte shuma të mëdha. Kurse për të shkruar, punonte kryesisht natën, deri edhe 10 orë, duke qëndruar në këmbë dhe duke rufitur pa fund filxhanët e kafesë. Kishte parimin “Për të qenë zotëria i dijes, duhet të jesh skllavi i punës”. E tërhiqnin gratë, dhe ato e vlerësonin për mendjen e tij të pazakontë dhe sidomos mendimet e tij rreth tyre dhe martesës, të shprehura te libri i tij “Fiziologjia e martesës”, kryesisht me shkrime të vogla për zbavitje. Por, akoma më shumë tërhoqi vëmendjen e tyre romani “Lëkura e shagrenit”, që e shkroi kur ishte gazetar te “Letra mbi Parisin”, ku ato në filozofinë e tij gjetën nevojën e trajtimit njerëzor të tyre. Për të shprehur konsideratat e tyre, nga të gjitha anët, shkrimtarit i vinin letra mirënjohjeje dhe ky qe rasti kur simpatinë e saj e shprehu në 1832 dhe kontesha polake Eva Hanskaja që nënshkruante “E huaja”. Ajo ishte një grua e martuar që jetonte në Ukrainë dhe që e vazhdoi korrespondencën me Balzakun për tetëmbëdhjetë vjet me radhë, gjersa u bashkuan. Në një dhjetë vjetësh (1830 – 40), krijoi ndër të tjera figurat e tre B – ve të mëdha; Gobsekun, Grandenë dhe Gorionë, respektivisht te romanet e tij “Fajdexhiu Gobsek” (31), “Evgjeni Grande” (33), dhe “Xha Gorio” (34). Punon me vullnet titanik, dhe të çudit fakti se ai lidhte kontrata me botuesit dhe ua dërgonte romanet me fashikuj për gazetat. Duhet të ishe Balzak që ta bëje një gjë të tillë, pasi dihet se proçesi i botimit të një romani, kërkon që ta shohësh e rishohësh, ta shoshitësh e ndreqësh, ta korrigjosh e plotësosh atë. Veç këtyre që përmendëm, romane të rëndësishme të këtij autori fenomenal, janë edhe “Mjeku i fshatit” (33), “Koloneli Shaber” (33), “Iluzione të humbura” (37 – 43), “Shkëlqimi dhe mjerimi i kurtizanave” (39 – 43), “Kushërira Beti’ (46), “Iluzionet e humbura” (37 – 43), “Kushëriri Pons” (47), “Fajdexhiu”, “Fshatarët” etj. Për gjithë këtë veprimtari letrare, pra për botimin e paparë të dy deri tre romaneve në vit, në vitin 1839, Honore Balzaku zgjidhet Kryetar i Shoqërisë së Shkrimtarëve. Tematika realiste e zgjedhur prej tij të trondit si me tematikën që trajton, ashtu edhe me forcën përshkruese të karaktereve që të mbesin të pashlyera në mendje. Kështu, mund të përmendim romanin “Xha Gorio” që mbahet nga kritike si kulmi i talentit të tij që përshkruan si rrallëkush psikologjinë e babait të ngujuar në hotelin “Voker” (Vauquer Maison), dashurinë që ai ka për bijat e tij Delfina e Anastasia, të martuara, njëra me kontin De Resto dhe tjetra me baronin De Nysingen, dhe indiferecën e pabesueshme të tyre, që e kanë për turp të pranojnë në shtëpi babanë jo aristokrat. Vajzat që i rrëmbejnë gjithçka, e lënë të atin të vdesë në mjerim dhe për ta varrosur nuk denjojnë të shkojnë vetë, por çojnë karrocat e tyre. Çfarë ironie e karaktereve njerëzore, çfarë mosmirënjohjeje, çfarë shembulli për të treguar se deri ku të çon lakmia dhe ambicia për emër, lavdi e pasuri. Po sa bukur na e jep ky mjeshtër studentin Rastinjak i cili ka virtyte, por duar – duar edhe ai i afrohet të keqes, se fundja në të tillë kohë jeton, dhe e ka të vështirë të dalë jashtë saj. Dhe si për të mos e flakur tej të mirën, Balzaku ne jep portretin e shokut të tij Bajshonit i cili i ruan deri në fund vlerat njerëzore. Në krijimtarinë e këtij autori madhështor gjejmë qindra e qindra personazhe, mbi dymijëepesëqind të tillë, tipa e karaktere nga më të çuditshmet dhe secili me profilin dhe veçoritë e veta. Ka aty oborrtarë, nëpunës të lartë, pasanikë, varfanjakë, kryeneçë, servilë, dinjitozë, të pakrupullt, të papunë të të gjitha regjimeve nga kaloi Franca e asaj kohe. Besimi për “Liri, Barazi, Vëllazëri”, mesa duket kishte qenë vetëm një dëshirë, një ëndërr, një utopi. Por iluzionet humbën. Humbën, por lanë pas një galeri të pafund personazhesh, të cilët mjeshtri Balzak i përmblodhi te vepra madhore “Komedia njerëzore”, të cilën mund ta quante edhe “Tragjedia njerëzore” apo “Tragjikomedia njerëzore” (La comedie humaine), dhe që ndahet në jetë private, jetë në provincë dhe jetë parisiane. Sidoqoftë, pavarësisht larmisë së temave apo gjendjeve e qëndrimeve të heronjve të saj, në këtë kryevepër, aq sa ndeshim neverinë për vesin e të keqen, aq dhe konstatojmë vlerësimin për virtytin e të mirën. Se fundja, sipas autorit, gjithçka është pasojë e rregullimit jo të drejtë të shoqërisë, ku i fuqishmi, i pasuruari në rrugë të pandershme, i pushtetshmi, shpesh triumfon dhe e nëpërkëmb të varfrin, të dobtin, të ndershmin edhe pse ky i fundit mund të jetë i mençuar a i ditur. Ja pse e gjithë vepra e këtij autori nga më të mëdhenjtë që njerëzimi ka nxjerrë, merr vlera të veçanta edhe në ditët tona, dhe sidomos për ne shqiptarët, për situatat sociale, politike dhe ekonomike që po kalojmë. Ndofta, prandaj dhe ne kur ndodh të shkojmë në Paris, e kërkojmë atë që kishte punuar aq shumë, sa edhe vetë e kishte kuptuar, kur thosh se “Puna e shumtë e ha të zotin”. I raskapitur nga kjo punë titanike, ai vdiq sapo kishte kapërcyer të pesëdhjetat, atë vit kur lindi një tjetër mjeshtër i madh i penës franceze, Gi de Mopasani (Guy de Maupassant), kur nuk kishte shumë që ishte kthyer nga ceremonia e martesës me konteshën polake, që çuditërisht e deshi akoma më shumë se gratë e Francës.*
*Letër këmbimi i tij me konteshën Evelina Hanska me titullin “Lettre a madame Hanska” u botua në vitin 1968.
