Nga Eduart Gjokutaj
Kartelet shqiptare janë zakonisht të vogla, ku karteli mesatar përfshin jo më shumë se tre-katër firma. Për më tepër, aktivitetet ilegale të këtyre firmave janë të shumta dhe të gjitha ndikojnë në çmimet. Këto aktivitete përfshijnë fiksimin e çmimeve, ndarjen e klientëve të tyre dhe aksioneve të tregut, manipulimin e ankandeve të prokurimit dhe ndarjen e informacionit konfidencial. Këto kartele janë të përhapura në ekonomi pasi janë zbuluar pothuajse në të gjithë sektorët. Shumica e anëtarëve të kartelit janë lojtarët kryesorë në industrinë e tyre. Kartelet përbëhen nga firma relativisht homogjene[1] për sa i përket produktivitetit dhe shitjeve. Në këtë kuptim të tregut aktual, ku këto marëdhënie dalin përditë në 3 muajt e fundit është e nevojshme që edhe autoriteti i konkurencës të bashkëveprojë me institucionet që ka marrëveshje, si dhe ato që nuk ka për të përcjellë ndikimin e duhur të pritshmërisë së publikut: bashkëpunimin me ligjin në mënyrë të plotë dhe të pakompromistë. Nga analiza që ne kemi kryer bazuar mbi hetime të tregut të raportuara nga Autoriteti i Konkurencës (AK) arrijmë të shikojmë që “nuk ka abuzim me ligjin e konkurencës” është vendimi më i përhapur nga konkluzionet e hetimeve të AK-së. Por në qasjen tonë ne duam të sqarojmë se situatat janë më të ndërlikuara se sa thjesht krahasimi me përcaktimet për mbrojtjen e konkurencës. Për këtë qëllim, nevojitet edhe përdorimi masiv i ekspertizës jashtë institucionit, për të zbërthyer dhe sqaruar në detaje se si është mbrojtur konkurenca në këtë kohë inflacioni historik. Anëtarët e karteleve shqiptare ankohen se tashmë janë me humbje, por në fakt praktika e punës së tyre është se ata devijojnë nga maksimizimi i fitimit të tyre, pasi ata përvetësojnë një pjesë të ndikimit të tyre në fitimet e anëtarëve të tjerë të kartelit. Pabarazia, elasticitetet e kërkesës së anëtarëve të kartelit varen kështu nga aksionet e tyre të tregut, si dhe nga pjesa e tregut të anëtarëve të tjerë të kartelit. Si rezultat, ato përballen me një elasticitet më të ulët të kërkesës dhe tarifa mbikonkurruese, të cilat ndikojnë në shpërndarjen e marzhit të fitimit dhe nivelin e tij në tërësinë e bizneseve të tyre. Ne vlerësojmë se ndikimi i këtyre karteleve në produktivitetin e përgjithshëm të tregut, ku ata janë të lidhur, ka filluar nga një mjedis ku tashmë ka një shpërndarje të konsiderueshme të marzhit të fitimit jo vetëm brenda një industrie të caktuar, p.sh. tregtimi i vajit të lulediellit. Nisur nga përvoja e kaluar e tregjeve të njëjta, ne mund të tregojmë se transferimi i fitimit përmes kostove dhe fitimit midis vetë karteleve të industrive të ndryshme, të cilat nuk lidhen nga natyra e aktivitetit, por nga influenca e ndikimit në ekonomi të aksionerëve të saj do të ishte ndoshta më e lartë nëse nuk do të kishte kartele. Por, për shkak se anëtarët e kartelit janë firmat më të mira në industrinë e tyre, prishja e karteleve zvogëlon marzhin e fitimit dhe shpërndarjen e tij edhe në idnustritë e tjera të ndikuara prej tyre, por nga ana tjetër një lëvizje e tillë e tregut rrit produktivitetin përgjithshëm, pasi rrit konkurueshmërinë. Në kushtet, kur qeveria shqiptare po aplikon prej disa muajsh disa grupe të përbashkëta për vendosjen e marzheve të fitimit, të cilat e bazojnë metodologjinë e punës së tyre mbi çmime relative, kjo të lë të kuptosh se Bordet e qeverisë janë në një linjë me kostot marxhinale relative. Në rastin, kur qeveria nuk do të bazohej në bashkëpunimin me kartelet për “ngrirjen e normave të fitimit” dhe publikimin e çmimeve të shitjeve të produkteve ushqimore dhe industriale, përfshirë edhe lëndët djegëse , atëherë do ta sillte ekonominë shqiptare më afër shpërndarjes efikase. Argumenti për këtë evidentim tonin vjen nga fakti se mbështetja te kartelet për të bërë “transparencë të çmimeve të tyre”, kur në fakt ato nuk përfaqësojnë tregun e pakicës, por i diktohen atij mund të jetë një mënyrë joefektive për të përmirësuar efikasitetin e shpërndarjes së produkteve që Bordet e reklamojnë se po e menaxhojnë për interesin publik dhe mosrëndimin e kostove të ekonomisë. Ulja e nivelit të marzheve të fitimit duhet të çonte në një rënie të marzheve të fitimit në industritë ku aksionerët e karteleve kanë ndikimin e tyre. Por, nëse kartelet nuk do të ishin përfshirë në proceset e grupeve të përbashkëta me qeverinë të drejtimit të një pjese prej më shumë se 1/3 të ekonomisë në vitin 2022, kjo qasje ndryshe do të çonte në një përfitim të mirëqenies së barabartë me konsumin prej rreth 0.5% të PBB-së. Kjo llogaritje bazohet te ndikimet që ka rritja e çmimit në saj të vendimeve të Bordeve, të cilat kanë ndikuar në rrudhjen e qarkullimit, përmes ngrirjes së çmimeve duke dhënë efekt direkt në konsum në 10-11 qarqet e tjera të vendit, përveç Bashkisë Tiranë dhe bashkive përreth me të. Prishja e marrëveshjes me kartelet dhe trajtimi i tyre jo si pjesë e zgjidhjes së krizës, por si pjesa që duhet të paguajë më shumë për atë që po fiton më shumë, ashtu si po ndodh në shumë vende të Europës dhe botës do të rriste gjithashtu konkurrencën përmes një kanali të dytë, të drejtpërdrejtë dhe më gjithpërfshirës. Në të vërtetë, prania e marrëveshjeve të qeverisë me shumë pak biznese nuk i lejon bizneset e tjera të rrisin marzhet dhe çmimet e tyre deri në nivelin që barazohet kërkesa me ofertën në zonën e tyre të shpërndarjes së kanaleve të biznesit. Çmimet e vendosura prej Bordit të ndikuar nga të dhënat e tregut të anëtarëve të kartelit shërbejnë si një ombrellë, e cila nuk lejon hapësirë për ta të ndërveprojnë. Ky efekt kufizues për ta zbeh fitimet totale ndaj produktivitetit dhe mirëqenies, edhe pse efekti ndoshta nuk është në të njëjtat përmasa sa ai i kompanive dhe kanaleve të shpërndarjes së anëtarëve të karteleve. Në këto kohë, shihet se “në pajtueshmëri” të zbatimit të politikës së konkurrencës për marzhe intensive të çmimeve (ato ulen dhe ngrihen pak nga pak dhe jo sipas tregut) anëtarët e kartelit i përgjigjen një shqyrtimi më vigjilent antitrust nga Autoriteti i Konkurencës duke reduktuar edhe marrëveshjet e fshehta në kurriz të tregut dhe konsumatorit. Por kjo ulje e intensitetit të marrëveshjeve të fshehta (ku edhe Autoriteti i Konkurencës e konfirmon de facto nga mosgjetje të rregullave të shkelura nga ta) ende gjeneron fitime në produktivitetin total që janë rreth 1% e PBB-së. Tashmë me kufizimin e lirisë për të vepruar në treg pothuajse e gjithë produktiviteti i karteleve është pjesa kryesore që ndikon te PBB-ja shqiptare . Për sa i përket politikës, ne sugjerojmë se nëse do të ishin të zbatuara ligjet antitrust dhe në favor të konkurrencës së lirë që synojnë edhe prishjen e marrëveshjeve të fshehta të karteleve mund të sjellin përfitime të konsiderueshme në favor të konkurueshmërisë dhe zhvillimit të ekonomisë me një ritëm më të lartë. Për më tepër, mbajtja e këtyre karteleve pranë dhe në funksion të zhvillimit të politikave që qeveria kërkon ti zhvillojë (politika të tjera nga ato që përcakton ligji) nuk munden të synojnë të nxisin rritjen ekonomike, të tilla si politikat industriale apo reformat e liberalizimit të tregtisë, pasi zhvillimi i tregut të lirë ka rregulla që lidhen me të kundërtën e saj që bëjnë kartelet. Fuqizimi deri në përmasat e kohës që jemi duke i sanksionuar tashmë edhe me Borde veprimtarinë e tyre mbi bizneset e tjera i ka bërë një dëm ekonomisë së vendit më shumë se vetë ritmet e rritjes 2-3% të PBB-së. Nga ana tjetër, kjo lloj mbyllje e ekonomisë brenda disa anëtarëve të karteleve ka ulur konkurueshmërinë e saj në çdo industri të mundshme për konkurencë, aq më tepër në atë të industrisë së nxjerrjes dhe energjisë së rinovueshme (ku përfshihet jo vetëm energjia elektrike).
Megjithëse vlerësimet tona mund të jenë të konsiderueshme, por të kundërshtueshme, ato duan të shprehin me dyshim ndikimin e vërtetë të shtrembërimeve në konkurrencë në produktivitetin e përgjithshëm të ekonomisë. Së pari, kartelet tashmë mund të vendosin ose përforcojnë barriera për hyrjen në treg, duke parandaluar kështu firmat prodhuese të hyjnë në një industri, ose duke lejuar firmat me produktivitet të ulët të hyjnë në industri. Ata gjithashtu mund të zvogëlojnë nxitjen për të investuar në kërkime dhe zhvillim dhe për të inovuar, për sa kohë kanë edhe mbështetje të fortë dhe të hapur nga qeveria. Mbështetje të tilla dinamike ka të ngjarë të dëmtojnë produktivitetin. Së dyti, shtrembërimet e konkurrencës mund të jenë produkt i forcave të tjera të tilla si lobimi i bizneseve të mëdha ose lidhjet politike duke ndikuar vendime të rëndësishme që kanë ndikuar në nivelin e produktivitetit që ka ekonomia shqiptare sot. Së treti, ndikimi i bizneseve të mëdha ndaj bizneseve të vogla, ku këta të fundit qeveria i ka çorientuar dhe përdorur për politikë dite (edhe me populizma fiskale) janë shumë të mëdha, sepse stimujt e të vegjëlve për të konkurruar me rivalët e tyre zvogëlohen pasi të qenët i palidhur politikisht i shtyn ato të inovojnë më pak, duke u parë ndikimi në shtrembërimet e konkurrencës të interpretuara më gjerësisht si ndikime në produktivitetin dhe mirëqenien totale të qytetarëve. Ky fakt duket edhe nga ulja e dinamizmit në ekonominë shqiptare, ku jetëgjatësia e bizneseve është e ulët krahasuar me vendet e rajonit dhe ato europiane. Por nuk duhet të harrojmë që edhe vetë jeta e karteleve shqiptare nuk ka zgjatur më shumë se 1-2 mandate qeverisje, pasi edhe anëtarët e karteleve duhet të ndryshojnë qasjen, që ekonomia të mos mbetet e varur nga marrëveshjet e tyre.
