Nga Vasil Premçi
Sa shpejt kalon koha; si kuaj të harbuar vrapojnë vitet! Sa shira kanë rënë dhe sa ujra kanë rrjedhur nën urë …Po, u mbushën pesë vjet nga ndarja nga jeta e përkthyesit Aleksandër Koli! Ka ndodhur që një aktor të vdesë në skenë, sikurse ka ndodhur gjithashtu të mbyllë sytë përgjithmonë pa e parë të botuar veprën e tij të fundit edhe një përkthyes i talentuar si Aleksandër Koli. Këtë fakt e kumtoi gjatë ceremonisë së përcjelljes për në banesën e fundit të Alekandrit, botuesi i njohur i Shtëpisë Botuese “OMBRA”, Gëzim Tafa, i cili vuri në dijeni lexuesit se ky libër ishte romani i shkrimtares bashkëkohore ruse, Dina Rubina “ Pëllumbi i bardhë i Kordovës”.
Autoria e romanit, Dina Rubina, ka mundur të gdhendë me mjeshtri të lartë artistike portretin dhe fatin tragjik të një Robin Hudi të artit, një aventurieri fisnik dhe një mashtruesi joshës.
Subjekti intrigues i romanit që vërtitet rreth një fallsifikatori të kryeveprave botërore të pikturës me solli të gjallë para syve pasionin e vetë Aleksandrit për pikturën. Pas çdo përkthimi të lodhshëm, ai na vinte në dijeni se i duhej të shlodhej një farë kohe duke u marrë me pikturë… Një detaj i tillë më kujtoi klasikun rus, Lev Nikollajevç Tolstoin, i cili shlodhej duke u marrë me punë të ndryshme; dilte për gjah, shëtiste në Jasna Poljana, i binte veglave muzikore, lexonte ose luante shah. Më vunë në mendime detajet e përmbajtjes së librit të fundit të përkthyer nga Aleksandër Koli me dashurinë e Zahar Kordovës për pikturën… Nuk e di përse shkova nëpër mendje se Aleksandri do të mbetet në kujtesën e lexuesve një “Pëllumbi i bardhë” i përkthimeve në gjuhën shqipe…
* * *
Përkthyesi, piktori dhe aviator i shkëlqyer, Aleksandër Koli u nda nga jeta para pesë vitesh, më 23 tetor të vitit 2019. Ai ishte një intelektual shumë dimensional. Përveç përkthyesit dhe piktorit, nga penelat e të cilit kanë dalë mjaft toblo që zbukurojnë ambjentet e njësisë ku shërbeu, pati edhe një karierë 40 vjeçare në aviacionin ushtarak dhe atë civil, pranë Ministrisë së Shëndetësisë, ku mori pjesë në disa operacione për shpëtimin e jetës së njerëzve të rrezikuar nga fatekqësi të ndryshme. Aleksandër Koli ishte pilot i shkollës shqiptare të aviacionit. Shoku i tij i klasës, aviatori Veli Perleka, flet me admirim për miqësinë e tyre gjatë viteve të kryerjes së shkollës së aviacionit… Shumë shpejt Aleksandri arriti nivele të larta teorike dhe praktike në mjeshtrinë e pilotimit të avionit luftarak, atij reaktiv dhe të helikopterit. Aleksandri do të bëhej një aviator i sprovuar në pilotimin e helikopterit edhe në kushte të vështira atmosferike dhe në fluturimet natën. Është një koiçidencë interesante fakti që, Aleksandër Koli ishte i pari nga aviatorët që kreu fluturime në hapësirat ndërkombëtare, si në Francë, Itali dhe Greqi. Gjuhët që njihte i dhanë atij një mbështetje të fuqishme gjatë kryerjes me sukses të misioneve që iu ngarkuan në shërbim të mbrojtjes së jetës së njerëzve. Pasi doli në pension, Aleksandri shprehej:
-Tani që kam dalë në pension, nuk më del koha të përmbush detyrimet që kam marrë përsipër. Me sa duket, bëhet fjalë për librat që mendonte të përkthente…
* * *
Mjaft studiues e kanë shpallur epokën tonë “epokë të spektalit”, ku askush nuk mund të bëhet i njohur apo “person publik”, nëse nuk shfaqet në skenë apo në ekranin e televizionit, duke iu imponuar shikuesve nëpërmjet ekranit. Aleksandër Koli nuk ishte njeriu i spektaklit, kjo është edhe arsyeja pse ai njihet vetëm nga armata e lexuesve, botuesve, shkrimtarëve dhe kolegëve të tij përkthyes. Aleksandri është njëri prej përkthyesve më të palodhur të pas viteve 2000. Duke qenë i tillë, ai i përket botës së “punëtorëve” të jashtëzakonshëm dhe të padukshëm, emrat e të cilëve mund t’i lexosh në faqen e brendshme të librave artistik të përkthyer. Studiuesit burokratë të letërsisë nuk ua përmendin emrin këtyre martirëve të letërsisë dhe nëpërmjet një steriotipi të njohur, “lajnë gojën” dhe kalojnë rradhën duke i grupuar me mospërfillje emrat e tyre nën okeljon “etj.”.
Me korpusin e mbi 40 veprave të përkthyera nga letërsia botërore, nga gjuhët angleze, ruse dhe italiane, Aleksandër Koli e ka bojkotuar prej kohësh grupimin e përkthyesve anonimë. Përkthimet e tij i kalojnë 15 mijë faqet. Ja titujt e librave të përkthyera nga ai:
Romanet: Ujku i detit, Lugina e hënës dhe Majkëlli, vëllai i Xherit të Xhek Londonit, Hëna dhe gjashtë pensët dhe Magjistari, të Somerset Momit, Tregomë ëndrrat e tua e Sidney Sheldonit, Njeriu me dy këmbë të majta dhe tregime të tjera, i Pelham Grenville Uodehouse, Lufta e Ballkanit: kujtime nga Lufta e Dytë Botërore i Fitzroi Macleanit. Vëllimin e parë të romanit “Financieri” të Toedor Drajzerit si edhe romanet e tjerë të po këtij autori: Titani, vëllimi i dytë, vëllimin e tretë të romanit ”Stoiku” si dhe romanet Motra Keri dhe Barriera. Librat: “Terapia treminutëshe: ndrysho mënyrën e të menduarit, ndrysho jetën tënde” të Mikael R. Edelsteinit dhe David R. Steele, Historia e Mesjetës: rrëfyer për fëmijë e të rinj të Samuel B. Hardingut, Tregime nga historia e Evropës: rrëfyer për fëmijë e të rinj të Margaret Bertha Synge, Historia e Romës: rrëfyer për fëmijë dhe të rinj, Hélène Adeline Guerber, Historia e Grekëve: rrëfyer për fëmijë dhe të rinj të Hélène Adeline Guerber. Romanet: Bija plëngprishëse e Xhefri Arkerit. Romanet: Garda e bardhë dhe Mjeshtri dhe Margarita të Mihail A. Bulgakovit, novelën: “Stuhia e borës: të Vladimir Sorokinit, vëllimin me tregime ”Përralla dhe histori të frikshme” të Ludmila Petrushevskajas, Pranë Lindjes: kujtime nga fronti në Bashkimin Sovjetik dhe në Jugosllavi në vitet 1937-1939 të Fitzroi Macleanit, Heshtja e ledi Anës; Sanxhaku i humbur, të Hektor Hugh Munrosë , tregimet e O. Henrit; Një mijë dollarët dhe Thesari i groposur, etj;
…Në njërin prej takimeve dhe bisedave tona, i shpreha dëshirën të përkthente vëllimin ”Përmbledhje tregimesh” i Kostandin Simonovit, një libër i botuar fill pas Luftës së Dytë Botërore, me shënimin e kujdesshëm: “Botim i Lidhjes së shkrimtarëve të Shqipërisë”. Në të vërtetë sikurse ndodh me një fenomen që i ka ardhur koha të diskutohet, shkaqet nxitëse ishin të shumta…
Kisha vënë re se përkthimi ishte i mirë, por dialektalizmat e përdorur nga përkthyesi anonim e bënte atë libër me tregime të vjetëruar dhe që nuk i përgjigjej standartit të gjuhës shqipe.
Bie fjala, përkthyesi shprehej: “jemi shtytur”, në vend të “jemi shtyrë”, “mi”, në vend të “mbi”, “çdukur, çvidhosur” në vend të “zhdukur, zhvidhosur”, “çkëmbente”, në vend të “shkëmbente”, “u duknë”, në vend të “u dukën”, ”pritnë, në vend të “pritën”, “u ngritnë”, në vend të “ u ngritën”, “u suall, në vend të “erdhën rrotull”, etj, etj. Sipas mendimit tim, një përkthim i ri në gjuhën letrare do t’i jepte në duar lexuesit një libër me vlerë me temën e Luftës së Dytë Botërore. Dhe, me këtë rast u ndala në tregimin “Një emër i pavdekshëm”, që më kishte pëlqyer dhe zgjuar emocione të veçanta.
…Duke ndjekur betejat në front gjatë Luftës së Dytë Botërore si korrespodent i gazetës “Krasnaia Zvezda”, autorit të librit, Kostandin Simonovit, do t’i ndeshte syri në të gjitha rrugët dhe urat që shkelte, mbi shtyllat e telegrafit, mbi muret e apo tanket e shkatërruara, fjalët: ”Rrugë e pastruar nga minat-Artemiev”. Ose: “Kalim i lirë-Artemiev”. Një ditë, duke pritur të kalonte mbi një urë të shkatërruar, të cilën po e rregullonin një grup xhenierësh, në qiell u shfaqën befas tri-katër avionë gjermanë. Avionët qëndruan disa minuta mbi kokat e tyre, aqsa komandanti i tyre, një xhenier me trup të vogël dhe me fytyrë të zeshkët, iu hakërrye vartësve: -Avionët mund të rrinë mbi kryet tona gjithë ditën, kurse ura nuk duhet për mot, por për sot. Dhe nën hakërrimat e zërit të tij, ushtarët u ngritën një e nga një dhe iu përveshën punës. Ura u riparua.
Kur autori u ndodh në një spital fushor ushtarak duke pirë çaj sëbashku me mjekët, ra fjala edhe për mbishkrimet e xhenierëve.Atë e sqaruan se mjekja e spitalit të tyre, Vera Nikollajevna Artemieva, kishte po atë mbiemër “Artemiev” dhe dyshonte se ai xhenier ishte vëllai i saj të cilin nuk e kishte takuar prej tre vjetësh qysh se kishte filluar lufta. Poshtë një tabele të tillë me emrin Artemiev, ajo një herë nuk kishte duruar, por kishte shkruar: “Cili Artemiev, mos është Aleksandër Nikollajeviçi? E kërkon motra e tij.” Ajo ju lut Simonovit, që, në se e takonte gjatë vijës së frontit, ta njoftonte atë për kërkesën e së ëmës dhe të motrës. Gjatë udhëtimeve në front, Simonovi bisedoi me komandantin e një brigade nëse e njihnin xhenierin me emrin Artemiev. Komandanti e sqaroi se, ky njeri aq trim, kishte rënë kohë më parë në një betejë, por meqenëse repartet tankiste dhe këmbësorët kishin besim të madh tek puna e tij, reparti xhenier vijonte të shoqëronte rrugët dhe shtigjet e çelura me fjalët: “Rrugë e lirë-Artemiev”. Autori mbushet me trishtim kur sjell nëpër mend se ky emër i përkiste atij xhenierit zeshkan që nuk i trembej syri përpara aeroplanëve gjermanë që bombardonin urën dhe me trimërinë dhe punën e tij, edhe i vdekur i shërbente atdheut. Ndërsa e ëma dhe e motra vazhdonin ta kërkonin ngado në frontin e luftës…
Ndërsa unë i rrëfeja tregimin e mësipërm, Sandrit i rrëshqitën nga sytë dy pika lot. E mori librin për ta lexuar, por kur u takuam pas një jave, më ktheu i dëshpërur e ballëvrenjtur:
-Nuk ishte aq emocionues siç ma tregove ti!
-Pikërisht për këtë arsye mendoj se përkthimi i vjetër nuk është në nivelin e duhur, -këmbëngula unë.
Përkthimet e disa romaneve të tjerë nuk i dhanë atij mundësinë të ndërmerrte përkthimin e këtij vëllimi me tregime. Me siguri bashkëpunimit tonë i kishte munguar ai çasti joshës e magjik, që si një goditje rrufeje, të nxit ta përpish e lexosh apo përkthesh sa më parë një libër! Me sa mbaj mend e pyeta Aleksandrin në se gjatë karierës së tij si aviator i kishte ndodhur ndonjëherë të përballej me vdekjen. Dhe pa pritur përgjigje, i tregova një rast nga jeta ime kur shërbeja si instruktor në Shkollën Kombëtare të Xhenios në Krastë të Elbasanit.
…Gjatë një mësimi tregues që u zhvillua në vendin e quajtur “Qafa e Buallit” mbi lartësitë e Shelcanit, kur po tregonin efektin e të ashtuquajturit ”Artileri shkëmbore”, pra të disa gropave të mbushura me gurë apo shkëmbinj të minuar, që do t’i hidhnim në erë, sëbashku me dy ushtarë do të ndiznim fitilat e ngarkesave që ishin llogaritur të shpërthenin kur ne të mbërrinim në strehimet tona lart në gjirin e një shkëmbi. Çdonjëri prej nesh do të ndizte nga katër ngarkesa me një fitil, të cilat ne xhenierët e quajmë “tempo”, pra një fitil i gjatë dhe i prerë në disa vende për të ndezur me zjarrin që del nga të prerat e tij fitilin e ngarkesave të përgatirura për shpërthim. Pasi dhashë sinjalin “Zjarr!”, u nisa me ushtarët e mi të ndiznim ngarkesat. Papritur vura re se njëri prej tyre kishte kërrusur kokën mbi fitilin e një ngarkese me lëndë plasëse dhe, jep e merr, nuk po lëvizte nga vendi. Pasi ndeza ngarkesat e mia, iu afrova duke i kërkuar të largohej me vrap drejt strehimit sepse koha e llogaritur për t`u larguar prej andej po fluturonte. Ushtarit i kishte ndodhur ai rasti i rrallë, ku një pikë djerse nga balli i tij kishte rënë drejt e në zemrën e fitilit zjarrpërcjellës dhe sa do që ai përpiqej ta ndizte atë, nuk po ia arrinte qëllimit. Ky ishte një “kurth” në të cilin binin shpesh edhe xhenierë me përvojë. Pas urdhërit tim për t’u larguar sa më parë prej andej, ushtari nisi të ngjitej këmbëdoras për në strehim, ndërsa unë u përpoqa të ndez me tempon time ngarkesën që nuk po ndizej. Kur kuptova se zemra prej baruti e fitilit të ngarkesës ishte lagur nga djersa, e preva atë një centimetër më poshtë dhe u përpoqa ta ndez përsëri. Por as unë nuk ia dola të ndez ngarkesën e fundit të artilerisë shkëmbore. Për një çast edhe unë kisha harruar se sekondat po fluturonin dhe tashmë mund të mbulohesha nga çasti në çast nga masivët e gurëve të ngarkesave që ishin ndezur disa sekonda më parë. Përse e kisha harruar rrezikun dhe vdekjen e tmerrshme që po më afrohej dhelpërisht? Këmbëngulës e preva edhe një centimetër tjetër fitilin e ngarkesës dhe pasi e shkriftova pakëz nga jashtë zemrën e fitilit, munda ta ndez atë. Vetëm tani u kujtova se kisha humbur shumë nga koha e llogaritur për të vrapuar për në strehim. Ah, sa larg isha nga strehimi! Jeta e një xhenieri shpesh herë varet nga disa sekonda kohe ose disa centimetra filitili zjarrpërcjellës. I mbuluar nga djersët, herë me vrap dhe herë duke u kacavarur në shkëmbinj po largohesha prej andej. Koha e llogaritur për t’u futur në vendstrehim kishte kaluar. Ngado u dëgjuan shpërthimet e ngarkesa të artilerisë shkëmbore. I kruspullosur pas një shkëmbi të pjerrët që më mbulonte gati gjysmën e trupit, vura duart mbi helmetë dhe prita fundin e atij rreziku. Coprat e shkëmbinjve ranë ngado përreth meje. Disa prej tyre edhe mbi trupin tim. Pluhuri dhe retë e zeza të shpërthimit mbuluan vendin për disa minuta. Sa pranë më kishtë kaluar vdekja! Sandri më dëgjoi i menduar. I zenë ngushtë nga dhjetëra raste rreziqesh gjatë atyre 40 viteve pranë aviacionit ushtarak, dhe më vonë edhe pranë Ministrisë së Shëndetësisë, ma ktheu:
-Ju xhenierët keni qenë më të priviligjuar se ne aviatorët. Një aviator e ka vdekjen pranë sa herë ngrihet nga toka …
Një nga veçoritë e përkthyesit Aleksandri Koli ishte përkujdesja e tij sqimtare për ta ballafaquar përkthimin e tij me atë të një botimi në një gjuhë tjetër. Kështu, në shumicën e rasteve një roman të përkthyer nga Aleksandër Koli do ta gjeje në tryezën e tij sëbashku me botimet në gjuhën angleze apo ruse.
Një herë, në një nga takimet tona, Sandri hapi një bllok të vogël shënimesh dhe na u drejtua:
-Jam duke përkthyer një fragment ku heroi i romanit mban në kokë diçka, të cilën duhet ta përkthej sa më saktë. Ndoshta më ndihmon profesioni dhe gjendja e tij sociale… Më duhet të zgjedh emrin e asaj diçkaje që mbante ai në kokë midis sinonimeve: Kapele, kapë, kësulë, kasketë, kapuç, kokore, qeleshe, qylaf, qelepoçe, feste, bustinë, republikë, skufje, takie, bustinë, kamillaf…
Njëra nga veçoritë e tij ishte vemendja dhe zhytja në brendinë dhe mjeshtrinë letrare të veprave të autorëve të ndryshëm që përkthente. Aleksandër Koli ishte një kujdestar i rreptë dhe gjahtar pasionant i frazës së përsosur të gjuhës shqipe. Në të gjitha veprat që ai përktheu ndjejmë dorën e një artisti i cili i përgjigjet me nivel të lart ë arstistik veprës origjinale. Sandri më kujton edhe atë shprehjen popullore për thesin e miellit, ”Sa herë ta shkundësh, nxjerr miell të bardhë si dëbora!” Kështu, një ditë m’u kujtuan tregimet e përkythera nga shkrimtari anglez, Hektor Hug Monro, me emrin letrar Saki, të cilat m’i pati dërguar dikur për ti lexuar. Nuk ishin pak, por plot nënëtëmbëdhjetë tregime! M’u kujtua gjithashtu se ai më pati thënë se kishte përkther nga ky autor mbi dyzet tregime! Menjëherë u vura në kontakt me familjen e Aleksandrit, të cilët pas kërkimesh në skedarët e kompiuterit të tij, më dërguan të plotë arshivën me ato tregime. Pas pesë muaj përpjekje për të tarrur, redaktuar dhe përzgjedhur mbi ato skedarë, mundëm të përgatisim një vëllim me tregime nga Hektor Hug Monro, i cili pritet të botohet së shpejti nga Shtëpia Botuese “OMBRA”. Lexuesit e shumtë të mjaft veprave të letërsisë botërore, që sot i shijojnë në gjuhën shqipe, falë edhe punës së palodhur të Aleksandër Kolit, përkulen me respekt përpara kujtimit të tij, me fjalët: Faleminderi mjeshtër!