Turistët qëndrojnë në banesa afatshkurtra dhe të huajt blejnë shtëpi të dyta, ndërsa banorët vendas detyrohen të marrin me qira dhoma, jo apartamente.
Nga Agustín Cocola-Gant*
Gjatë dhjetë viteve të fundit, Lisbona ka kaluar një transformim dramatik – nga një nga kryeqytetet më të përballueshme të Evropës, në më të papërballueshmin.
Midis viteve 2014 dhe 2024, çmimet e banesave në qytet u rritën me 176%, dhe në lagjet historike qendrore madje me mbi 200%. Raporti midis çmimit të shtëpisë dhe të ardhurave – një tregues kyç i përballueshmërisë së banesave – pasqyron qartë këtë ndryshim: sot, Lisbona kryeson listën e qyteteve më të papërballueshme për banim në Europë. Ky trend shtrihet edhe në nivel kombëtar. Në vitin 2015, Portugalia renditej e 22-ta nga 27 vendet e BE-së për papërballueshmërinë e strehimit. Sot, është e para. Në një vend ku 60% e taksapaguesve fitojnë më pak se 1,000 euro në muaj, të gjesh një qira nën këtë shumë në kryeqytet është e mundur vetëm nëse pranon të jetosh në 20 metra katrorë – ose më pak.
Për të kuptuar si arriti Lisbona në këtë pikë, duhet të kthehemi pas te vitet pas krizës globale financiare të vitit 2008. Si pjesë e një plani shoku për ringjalljen e ekonomisë, Portugalia përqafoi një strategji liberalizimi agresiv, me synimin për ta vendosur Lisbonën – dhe vendin – në hartën globale të investimeve në pasuri të paluajtshme dhe turizëm. Qeveria zbatoi një formulë të njohur neoliberale: u zbutën ligjet e qirave, duke e bërë më të lehtë nxjerrjen e qiramarrësve dhe duke shkurtuar kontratat e qirasë; u ofruan stimuj të mëdhenj tatimorë për blerësit jo-rezidentë, përfshirë vizat e arta dhe programet për rezidencë jo-të zakonshme, tashmë shumë të diskutueshme; dhe fondet e investimeve u inkurajuan hapur të hynin në tregun e pasurive të paluajtshme, duke përfituar gjithashtu nga përjashtime tatimore.
Në të njëjtën kohë, u promovua si industria e hoteleve, ashtu edhe ajo e qirave afatshkurtra, krahas nismave për të tërhequr turistë, nomadë dixhitalë, studentë ndërkombëtarë dhe profesionistë të rinj të përkohshëm nga vende të tjera. Në qendrën historike të Lisbonës, qiratë në stilin Airbnb kanë arritur nivele dramatike: gjysma e të gjitha banesave kanë licencë për qira afatshkurtër, dhe në lagjet më të mbipopulluara nga turistët, kjo shifër ngjitet në 70 nga çdo 100 banesa. Krahasuar me popullsinë e qytetit, numri i qirave afatshkurtra në Lisbonë është gjashtë herë më i lartë se në Barcelonë dhe 3.5 herë më i lartë se në Londër. Ndërkohë, numri i hoteleve është trefishuar që nga viti 2010 – nga rreth 100 në 300 – dhe bashkia ka miratuar tashmë planet për rreth 50 të tjera. Ky është një trend që shfaqet në qytete të tëra europiane dhe në Evropën Jugore banorët po reagojnë me protesta gjithnjë e më të fuqishme.
Këto ndryshime ndodhën në një kontekst global të normave të ulëta të interesit, në të cilin njerëzit e pasur gjithnjë e më shumë e kthyen strehimin në vend për të “parkur” kursimet e tyre. Për investitorin individual të këtij lloji, blerja e pasurive në Lisbonë ishte një situatë “fitim mbi fitim”: ata mund të blinin asete për përdorim si shtëpi të dyta në një destinacion tërheqës, të merrnin të ardhura nga qiratë kur nuk ndodheshin atje, dhe njëkohësisht të përfitonin si nga rritja e vlerës së pronës, ashtu edhe nga lehtësitë fiskale. Depozitimi i pasurisë në tregun e banesave i shtyn çmimet lart, pasi investitorët janë të gatshëm të paguajnë çmime të fryra për prona të sigurta – çmimi mesatar i blerjeve nga të huajt në Lisbonë është 82% më i lartë se ai i blerjeve nga banorët vendas.
Para vitit 2008, gentrifikimi ishte pothuajse i panjohur në shumë lagje të Lisbonës qendrore – zona të banuara kryesisht nga njerëz të moshuar, të varfër dhe ndërtesa të amortizuara. Investimi solli pa dyshim rehabilitim të ndërtesave, por nuk solli stabilitet në banim. Pavarësisht përmirësimeve, qendra e qytetit humbi 25% të popullsisë midis 2011 dhe 2021. Në të gjithë bashkinë, nga banesat e ndërtuara ose rinovuar gjatë kësaj periudhe, vetëm 56.5% përdoren si banesa kryesore. Pjesa tjetër janë bosh, përdoren si shtëpi të dyta ose janë kthyer në qira afatshkurtra.
E gjithë kjo bie ndesh me narrativën neoliberale të ofertës dhe kërkesës, pasi rritja e çmimeve të pasurive nuk lidhet me një kërkesë reale për banesa për të jetuar apo me formimin e familjeve të reja. Ajo që shohim është se Lisbona është tashmë në radarët e investitorëve që e përdorin banesën si një aset financiar: një proces ku pasuritë e paluajtshme nuk prodhohen për të përmbushur nevojat e banimit, por për të maksimizuar fitimet. Në këtë kontekst, të formuar nga një ligj fleksibël për qiratë, pronarët vendas kanë përfituar duke rritur qiratë dhe duke nxjerrë gjithnjë e më shumë fitim nga një rezervë gjithnjë e më e vogël banesash të banueshme.
Rezultati është një qytet që mirëpret pasurinë e huaj, por përjashton shumë nga qytetarët e vet, duke i dhënë përparësi dëshirave të konsumatorëve globalë mbi nevojat e komuniteteve lokale. Kriza aktuale e strehimit pasqyron një shkëputje të thellë midis pagave dhe çmimeve të banesave – me kosto banimi që afrohen me ato të qyteteve globale, në një vend ku pagat mbeten ndër më të ulëtat në Evropë. Përtej turistëve, qendra e Lisbonës është tashmë e banuar kryesisht nga një klasë transnacionale e profesionistëve të rinj, mobilë – gentrifikuesit e rinj. Ndërkohë, vendasit po shtyhen gjithnjë e më shumë jashtë ose detyrohen të përshtaten duke marrë me qira vetëm dhoma, jo apartamente të plota. Ndërkohë, një përqindje gjithnjë e më e madhe e të ardhurave familjare konsumohet nga kostoja e banimit, duke thelluar pabarazinë sociale dhe duke zgjeruar hendekun mes pronarëve dhe pjesës tjetër të popullsisë.
Në kundërshtim me mitin neoliberal se tregu i lirë mund të përmbushë nevojat e njerëzve, Lisbona ofron një shembull tjetër të dështimit të tregut – të paktën për ata që e shohin banesën si një vend për të jetuar me dinjitet.
*Agustín Cocola-Gant është studiues në Institutin e Gjeografisë dhe Planifikimit Hapësinor, pranë Qendrës së Studimeve Gjeografike, Universiteti i Lisbonës
Përgatiti për botim: L.Veizi
