Më 14 korrik 1867, shpikësi dhe industrialisti suedez Alfred Nobel demonstroi për herë të parë shpikjen e tij më të famshme – dinamitin. Ky eksploziv i ri, shumë më i fuqishëm dhe më i sigurt për t’u përdorur sesa nitroglicerina e pastër, përfaqësonte një përparim të jashtëzakonshëm në industrinë e ndërtimit dhe të minierave. Dinamiti i hapi Nobelit rrugën drejt një pasurie të madhe, por gjithashtu e vendosi në qendër të një debati moral rreth përdorimit të shpikjeve shkencore për qëllime të dhunshme.
Shumë shpejt, dinamitin filluan ta përdornin jo vetëm për prishjen e maleve dhe ndërtimin e hekurudhave, por edhe në konflikte ushtarake, duke i dhënë Nobelit një famë të dyfishtë: si njeriu që ndihmoi përparimin teknik, por edhe si “tregtari i vdekjes”.
Në vitin 1888, Alfred Nobel u trondit thellë kur lexoi në një gazetë franceze nekrologjinë e vet, të titulluar: “Vdiq tregtari i vdekjes”. Në fakt, kishte ndërruar jetë vëllai i tij, Ludvig Nobel, por gazeta kishte ngatërruar identitetin. Ky incident e shtyu Alfredin të reflektonte mbi mënyrën se si do të mbahej mend nga bota pas vdekjes.
I prekur thellësisht nga ky perceptim publik dhe me një interes të veçantë për mjekësinë eksperimentale dhe përparimin shkencor, Nobel vendosi të linte një trashëgimi morale. Në testamentin e tij të fundit, të hartuar në vitin 1895, ai urdhëroi që pasuria e tij të përdorej për krijimin e një fondacioni që do të shpërblente individët që kishin sjellë përfitime të mëdha për njerëzimin në fusha të ndryshme.
Kështu, pas vdekjes së tij në vitin 1896, u themelua Çmimi Nobel, që përfshin pesë kategori të përcaktuara nga vetë Alfred Nobel: Fizikë, Kimi, Mjekësi (Fiziologji), Letërsi, Paqe.
Më vonë, në vitin 1969, u shtua edhe Çmimi për Ekonomi, i krijuar nga Banka Qendrore e Suedisë (Sveriges Riksbank) në nder të Alfred Nobelit. Edhe pse nuk ishte parashikuar nga vetë Nobel, ky çmim njihet dhe jepet zyrtarisht si pjesë e ceremonisë së Çmimeve Nobel dhe shpesh quhet “Çmimi Nobel për Ekonomi”.
Çmimet Nobel janë kthyer sot në ndër ndersimet më të larta ndërkombëtare, që shpërblejnë jo vetëm arritjet shkencore dhe letrare, por edhe përkushtimin për paqe dhe përmirësim të jetës njerëzore në shkallë globale.
Nëse dëshiron, mund të përgatis edhe një version më të shkurtër për përdorim në kalendarë historikë apo kronologji mujore.
Përgatiti: L.Veizi
