Këtë javë shënohen 50 vjet të demokracisë spanjolle, por dështimi për të folur më shumë mbi krimet e diktaturës na lë të pambrojtur.
María Ramírez*
Ashtu si shumica e spanjollëve të gjallë sot, unë kam lindur pas vdekjes së Frankos, 50 vjet më parë. Edhe për brezin e prindërve të mi, diktatura që zgjati nga viti 1939 deri më 20 nëntor 1975, është sot një ëndërr e keqe e largët. Teksa rritesha, historitë që dëgjoja ishin kryesisht për tranzicionin demokratik pas-Franko, një epokë e mbushur me premtime dhe energji, kur brezat e rinj u vunë të rindërtonin gjithçka nga e para.
Nëna ime, e cila ishte shtatzënë me mua kur votoi në zgjedhjet e para të lira në vitin 1977, e përshkruan atë kohë si periudhën më të lumtur të jetës së saj. Mediat ndërkombëtare atë vit flisnin për “një optimizëm të gjerë” në një komb që së shpejti do të bëhej “i shëndetshëm, modern, plot gjallëri”.
Duke shkruar në tetor 1977, filozofi dhe ish-i burgosuri politik Julián Marías vërente: “Vitet e Frankos duken jashtëzakonisht të largëta; pothuajse gjithçka që dukej e pamundur, tashmë ka ndodhur.” Kishin kaluar më pak se dy vjet nga vdekja e Frankos dhe ende nuk ekzistonte një sistem i plotë demokratik apo kushtetuta.
Ashtu si në shumë vende të Europës, ato vite u shënuan gjithashtu nga dhuna politike dhe krizat ekonomike. Një nga kujtimet e mia të para është frika, hutimi dhe buletinet e radios gjatë grushtit të dështuar të shtetit në shkurt 1981.
Megjithatë, duke parë pas, është e jashtëzakonshme sesi Spanja kaloi nga një vend i varfër, i izoluar e rural, në një demokraci dinamike që, brenda pak vitesh, e tejkaloi pjesën më të madhe të Europës në hapje dhe të drejta sociale. Gjatë 50 viteve, PBB-ja është rritur më shumë se 15 herë, vlera e eksporteve është rritur pothuajse tetëfish, dhe numri i të punësuarve është gati dyfishuar, në një vend që nga 35 milionë ka shkuar pothuajse në 50 milionë banorë. Martesa mes të njëjtit seks u legalizua në vitin 2005, rreth një dekadë para se të njihej në SHBA, MB apo Gjermani.
Tranzicioni drejt demokracisë ishte jashtëzakonisht i qetë, duke pasur parasysh ritmin e tij; pjesërisht falë fondeve dhe mbështetjes europiane. Por, duke kërkuar të balanconte drejtësinë me pajtimin, Spanja u anua gjerësisht nga kjo e fundit. Pak prej krimeve të diktaturës u ndoqën penalisht dhe, me kalimin e viteve, amnistia u shndërrua në amnezi.
Ish-zyrtarët e regjimit të Frankos u përthithën në partitë politike – kryesisht në pararendësen e Partisë Popullore të sotme (Partido Popular). Nuk pati një përballje publike me milionerët apo kompanitë e mëdha që mbajtën në këmbë regjimin dhe, rrjedhimisht, dekada shtypjeje dhe shkeljesh të të drejtave të njeriut. Spanja madje mbajti si kryetar shteti Mbretin Juan Carlos, i cili ishte zgjedhur nga Franco si pasardhësi i tij në një marrëdhënie pothuajse “atërore”, siç shkruan vetë ish-mbreti i diskredituar në kujtimet e reja. Roli i Juan Carlos-it në tranzicionin demokratik dhe në grushtin e shtetit ende mbetet i diskutueshëm.
Sot, epoka e Frankos mësohet në shkolla, por në fund të një programi historie kaq të mbushur sa shumë mësues detyrohen ta kalojnë shpejt vitin e fundit të gjimnazit. Ajo mungoi gjerësisht në debatin publik deri në qeverisjen e qendrës së majtë të José Luis Rodríguez Zapatero, i cili miratoi ligjin e parë për kujtesën historike në 2007 dhe nisi heqjen e statujave të Frankos dhe simboleve të tjera, investoi në arkivat kombëtare dhe mbështeti kërkimin për eshtrat e të vrarëve gjatë luftës civile të viteve 1930.
Pedro Sánchez ka shkuar edhe më tej, duke miratuar legjislacion të ri dhe duke zbatuar ligjin ekzistues. Gjesti më simbolik ishte heqja, në 2019, e eshtrave dhe varrit të Frankos nga Valle de los Caídos (Lugina e të Rënëve), e riemërtuar tani Valle de Cuelgamuros, një mauzoleum i ndërtuar nga të burgosurit politikë në periferi të Madridit, ku ai ishte varrosur dhe nderuar për dekada – mes viktimave të tij. Një projekt i ri do ta transformojë atë vend, i cili për herë të parë do të ketë panele shpjeguese, objekte dokumentare dhe regjistrime që tregojnë historinë e tij të errët.
Kjo është e rëndësishme, sepse rrëfimi i hapur dhe publik i historisë së frankizmit ka munguar për shumë gjatë në Spanjë. Më e rëndësishme se heqja e simboleve është shpjegimi i tyre. Spanja nuk ka as një muze të historisë kombëtare dhe mbetet shumë prapa Gjermanisë, Italisë, Portugalisë dhe madje edhe demokracive më të reja si Sllovenia, në përballjen me të shkuarën dhe vendosjen e saj në qendër të kujtesës kolektive.
Politikanët e së djathtës tani kundërshtojnë shumë prej këtyre përpjekjeve, me kujtesën historike që është shndërruar në një çështje tjetër përçarëse. Madje edhe tranzicioni i Spanjës drejt demokracisë, dikur i idealizuar dhe për shumë kohë burim krenarie, është vënë në pikëpyetje pasi konsensusi politik është copëtuar.
Në Spanjë nuk jemi të aftë të përballemi me të shkuarën, siç tregojnë edhe kapituj të tjerë të errët të historisë së afërt, veçanërisht sa i përket terrorizmit. Por kur nuk përballesh plotësisht me të shkuarën, ajo mund të rikthehet të të përndjekë.
Nëna ime shpesh habitet dhe tronditet njëkohësisht kur sheh të rinj – edhe pse janë një pakicë e vogël – që bëjnë përshëndetje fashiste ose këndojnë himnin e Frankos, apo kur dëgjon liderët e Vox-it, partisë së ekstremit të djathtë, të minimizojnë krimet e diktaturës. Në muajt e fundit, nëna ime flet shumë më shpesh për kujtimet e saj: të vrapuarit përpara policisë kalorës – los grises, siç quheshin për shkak të uniformave gri – gjatë protestave në universitet kundër ekzekutimeve të fundit të urdhëruara nga Franko; pëshpëritjet për kushëririn e saj që kaloi kufirin drejt Francës për të takuar aktivistë politikë; dhe dyshimet rreth xhaxhait të saj që mund të ketë qenë viktimë e represionit.
“Jeta ishte gri,” thotë tani ajo. Ajo tronditet, si shumë prej atyre që e përjetuan diktaturën, që dikush në Spanjën e sotme mund të përqafojë atë të shkuar të trazuar. Ata njerëz duhet ta dinë më mirë. Por duhej t’u ishte mësuar më mirë gjithashtu.
Nuk ka rrezik që frankizmi të rikthehet në Spanjë, por harresa e historisë mund të të bëjë të marrësh si të mirëqena liritë demokratike që kërkojnë vigjilencë dhe mbrojtje të vazhdueshme.
*María Ramírez është gazetare dhe zëvendës kryeredaktore e elDiario.es, një media informative në Spanjë.
Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi