Tetëdhjetë vjet më parë, në Nuremberg u mbajt gjyqi i udhëheqësve nazistë. U deshën 11 muaj për të dëgjuar 200 dëshmitarë dhe për të shqyrtuar 200,000 prova: të pandehurit, megjithatë, ishin të bllokuar nga obsesioni i tyre me burokracinë.
Në nëntorin e vitit 1945, ndërsa Evropa ende nuhaste hirin e luftës dhe kampet e shfarosjes sapo kishin hapur dyert e ferrit, në Nuremberg u ndez një dritë e re: për herë të parë në histori, drejtësia njerëzore do të përpiqej të gjykonte një regjim të tërë kriminal. Bota mbajti frymën, sepse çfarë po ndodhte nuk ishte thjesht një proces gjyqësor – ishte një akt i madh moral, një betejë e re kundër barbarisë naziste.
21 të akuzuar para njerëzimit
Kur salla e famshme 600 u hap më 20 nëntor 1945, në bankën e të pandehurve u ulën 21 figura të larta të Rajhut të Tretë. Tre të tjerë mungonin: Robert Ley ishte vetëvrarë, Gustav Krupp i paaftë fizikisht për t’u gjykuar, ndërsa Martin Bormann gjykohej në mungesë. Të gjithë të tjerët akuzoheshin për krimet më të rënda që kishte njohur ndonjëherë civilizimi: agresionin, shfarosjen, zhdukjen masive të popullsive dhe shkeljen sistematike të çdo parimi njerëzor.
Pas skenave, lëviznin nën rrymë politika të fshehta, negociata diplomatike, presione ushtarake. Por në qendër të sallës qëndronte një ide e madhe: për herë të parë barbaria do të përballej me ligjin.
Dilemat e fitimtarëve: drejtësi apo hakmarrje?
Fuqitë aleate u përplasën që në fillim. Winston Churchill kërkonte ekzekutime të menjëhershme – gjykime të gjata mund të ktheheshin në tribunë politike për nazistët. Sovjetikët, të etur për të dokumentuar mizoritë gjermane në territorin e tyre, donin një proces të madh publik. Amerikanët, të drejtuar nga gjykatësi i Gjykatës së Lartë, Robert H. Jackson, fituan betejën: krimet naziste duhet të gjykohen në dritën e së vërtetës, me dokumente, me dëshmi dhe me transparencë.
Kështu nisi procesi më i rëndësishëm gjyqësor i shekullit XX.
Një gjykatë pa precedentë
Tribunali Ushtarak Ndërkombëtar u përbë nga katër fuqi: SHBA, Britania, Bashkimi Sovjetik dhe Franca. Nuk kishte juri dhe nuk kishte precedent ligjor. Ishte një drejtësi që po ndërtohej ndërsa vepronte.
Kryesonte britaniku Geoffrey Lawrence, i qetë dhe i vendosur.
Amerikanët sillnin drejtësinë anglosaksone me Francis Biddle.
Francezët – juridicitetin e tyre të rafinuar me Henri Donnedieu de Vabres.
Sovjetikët – rreptësinë totalitare me gjykatësin Iona Nikitchenko, i cili besonte se “i pandehuri është fajtor derisa të vërtetohet i pafajshëm”.
Në anën tjetër, prokurorët e secilit vend paraqitën mijëra dokumente, fotografi dhe filmime.
Burokracia e vdekjes: dokumentet që gozhduan nazistët
Më e tmerrshmja ishte se nazistët kishin regjistruar gjithçka: nga urdhrat e deportimit te listat e ekzekutimeve. Kjo ishte arma kryesore e akuzës.
Filmi dokumentar i xhiruar në kampet e përqendrimit nga George Stevens dhe John Ford, i shfaqur në gjyq më 29 nëntor 1945, e bëri botën të dridhej. Ishte hera e parë që imazhet e vërteta të Holokaustit hynin në një sallë gjyqi.
Strategjitë e fundit të nazistëve
Shumë nga të akuzuarit kërkuan të shpëtonin përmes dredhive:
Hermann Göring u përpoq të manipulonte sallën, por në fund u dënua me vdekje dhe u vetëvra me cianur natën para ekzekutimit.
Rudolf Hess pretendoi çmenduri.
Të tjerë thanë se “vetëm po zbatonin urdhra”, fraza që në Nuremberg humbi përgjithmonë vlerën ligjore.
Dënimet
Pas 11 muajsh, mbi 200 dëshmitarë dhe mbi 200.000 dokumente të ekzaminuara, vendimi u shpall në tetor 1946:
12 të pandehur u dënuan me vdekje.
Të tjerët morën burgime të përjetshme ose afatgjata.
Disa u liruan, duke ngjallur debat të madh moral.
Tokyo: kapitulli tjetër
Në Lindje, një tribunal tjetër po zhvillohej: Gjyqi i Tokios ndaj Japonisë perandorake (1946–1948). 25 të akuzuar, përfshirë ish-kryeministrin Hideki Tōjō, u gjykuan për krime lufte, Masakrën e Nankingut dhe eksperimentet çnjerëzore. 7 u dënuan me vdekje.
Perandori Hirohito – i paprekshëm. Një vendim i qëllimshëm amerikan për të ruajtur stabilitetin e Japonisë pas luftës.
Trashëgimia e përjetshme
Salla 600 e Nurembergut është sot muze: një testament i një epoke kur bota u kthjellua dhe vendosi se krimet kundër njerëzimit duhen ndëshkuar, pavarësisht rangut, titullit apo pushtetit.
Historiani Danilo Zolo shkroi:
“Nurembergu shënoi momentin kur njerëzimi vendosi t’i vërë kufi vetes.”
Dhe kështu mbeti në histori: një gjyq ku ligji u përpoq të bënte paqe me ndërgjegjen e botës.
Burimi: Sipas Richard Michelucci botuar nga Focus Storia/ Përgatiti: L.Veizi