1 dhjetor 1622 – Vdiq Pjetër Budi
Nga Leonard Veizi
Në historinë e letërsisë dhe kulturës shqiptare, emri i Pjetër Budit qëndron si një nga gurët themelues, një dritë në errësirën e shkrimit të hershëm. Sot kujtojmë Pjetër Budin, i cili mbylli jetën e tij më 1622. Ai nuk ishte thjesht një klerik; ai ishte një intelektual i formuar në mërgim, një shkrimtar, përkthyes dhe, më e rëndësishmja, poeti i parë i mirëfilltë i traditës sonë letrare. Lindur në Mat rreth vitit 1566, në një kohë kur arsimimi ishte luks dhe libri në gjuhën shqipe ishte thuajse i panjohur, Budi ndoqi një rrugë të gjatë për të sjellë fjalën shqipe në shkrim.
Misioni i dyfishtë
Rruga drejt formimit të tij nisi larg atdheut. Me një etje të madhe për dije, Budi u formua në Kolegjin Illyricum, pranë Ankonës në Itali, ku u bë klerik dhe intelektual. Ky largim ishte hapi i parë drejt asaj që do të bëhej misioni i tij jetësor: të mësonte për t’iu kthyer.
Pas studimeve, Budi u kthye në Ballkan, duke shërbyer për vite me radhë si prift në vise shqiptare dhe jashtë tyre, duke përfshirë Kosovën, Bosnjën, Maqedoninë dhe Shqipërinë. Puna e tij pastorale, mes popullsisë së pashkollë, u shoqërua gjithmonë me një mision tjetër, atë kulturor: të ruante dhe të zhvillonte gjuhën shqipe përmes penës.
Themelimi i letërsisë
Vepra e Budit, megjithëse kryesisht me karakter fetar, ka një rëndësi që shkon përtej funksionit të saj të kultit. Libri i tij më i rëndësishëm, “Doktrina e Krishterë”, përbën një përpjekje të guximshme dhe të vlefshme. Kjo vepër nuk synonte thjesht të sillte mësimet e fesë në gjuhën e popullit; ajo ishte një përpjekje e ndërgjegjshme për të krijuar një model të parë letrar dhe normativ të gjuhës shqipe.
Budi nuk e kufizoi veten vetëm te proza didaktike. Ai ishte gjithashtu shkrimtari që vendosi bazat e poezisë shqipe të shkruar, duke lënë pas rreth 3,500 vargje me karakter moral dhe fetar. Këto vargje dëshmojnë jo vetëm për një ndjenjë të lartë etike, por edhe për një zotërim të hershëm të ritmit dhe formës poetike, duke e vendosur atë si pikënisjen e traditës sonë poetike.
Trashëgimia e ndriçuesit
Jeta dhe vepra e Pjetër Budit formojnë një nyje thelbësore të kulturës kombëtare. Ai përfaqëson paradigmën e intelektualit shqiptar të kohës: u largua për të fituar dritën e dijes dhe gjithë jetën ia kushtoi kthimit të asaj drite te bashkatdhetarët e tij përmes gjuhës së tyre amtare.
Përmes Budit, letërsia jonë fitoi një zë të ngjizur nga besimi i thellë, ndjenja morale dhe dashuria e palëkundur për gjuhën shqipe. Ai vdiq më 1622, por trashëgimia e tij mbeti si një gur themeli në historinë e shkrimit shqip. Pjetër Budi nuk ishte vetëm një prift; ai ishte një ndriçues i analfabetizmit, një poet moralist dhe një ndër të parët që pa te gjuha shqipe potencialin për të krijuar letërsi të denjë dhe të qëndrueshme.