Nga Jonathan Jones
Ishte Salvador Dalí ai që e ktheu një skenë të vogël dhe të përqendruar rurale me titull “Engjëlli i Zotit” (The Angelus) – e pikturuar nga Jean-François Millet në vitet 1857–1859 dhe shumë e dashur në kohën e saj – në një totem të artit modern.
Në origjinal, një çift fshatarësh të devotshëm ndalojnë punën për të thënë një lutje, të ftuar nga tingujt e kambanës së “Angelusit” që vjen nga një kishë e largët. Por, nga shkrimet e Dalís, e dimë që ai pa shumë më tepër në këtë tablo – nga seks i turpshëm, te tragjedi familjare. Në një nga versionet e tij, “Atavizmi në muzg”, çifti shndërrohet në trupa që nxjerrin mjete bujqësore. Në vizatimet e tij surrealiste, këta fshatarë të mirë bëhen trupa të kalbur, të mumifikuar, ose kthehen në fosile të ngrira nga koha dhe trishtimi.
Tani që piktura origjinale po huazohet nga Musée d’Orsay për Galerinë Kombëtare në Londër si vepra qendrore e ekspozitës Millet: Jeta në Tokë, të gjithë do të kemi mundësinë të fiksohemi pas kësaj vepre që në pamje të parë duket e pafajshme.
Një pikturë që magjepsi masat dhe çmendi artistët
“Angelusi” pati sukses të menjëhershëm në shekullin XIX, u riprodhua gjerësisht dhe origjinali u shiti për çmime rekord në koleksione private, derisa më në fund u ble nga Luvri në vitin 1910. Në vitin 1932, ajo mori ndoshta nderimin më ekstrem: u sulmua dhe u gris disa herë me thikë. Pas restaurimit, mbeti në Luvër deri në vitin 1986, kur u transferua në Musée d’Orsay.
Van Gogh: “Zbathi këpucët, ky është vend i shenjtë”
Shumë kohë përpara Dalís, Vincent van Gogh e kishte riprodhuar “Angelusin” në një vizatim të vitit 1880 – një nga përpjekjet e para të tij në art. Ai e quajti këtë tablo modelin ideal të artit, dhe ndiente për të një respekt pothuaj fetar. Kur pa ekspozitën e vizatimeve të Millet, ai shkroi:
“Desha t’i thoja vetes: zbathi këpucët, se vendi ku qëndron është i shenjtë.”
Në një letër drejtuar vëllait të tij Theo më 1874, në moshën 21-vjeçare, Van Gogh shkroi:
“Ajo pikturë nga Millet, Angelusi i mbrëmjes… kjo është ajo, vërtet – madhështore, poezi.”
Kush ishte Jean-François Millet?
Millet, i lindur në një familje bujqësore në Normandi, ishte shpesh keqkuptuar si “piktor fshatar”. Por ai nuk ishte naiv. Kishte studiuar në Paris me piktorin historik Paul Delaroche. Pas një periudhe dështimi, u rikthye në Cherbourg dhe gjeti identitetin e tij artistik: pikturimin e jetës së fshatit, me gjithë mundin dhe dinjitetin që ajo mbartte.
Millet arriti sukses me veprën Lëkundësi i Grurit, e shfaqur në Sallonin e Parisit më 1848, vit kur Europa përjetonte trazira revolucionare. Veprat e mëvonshme si Mbjellësi dhe Grumbullueset e kallinjve u bënë monumente të punës së rëndë fshatare – jo si idil, por si luftë për mbijetesë.
Dalí: Kur surrealizmi hyn në arë
Në sy të Van Goghut, kjo ishte një vepër devocioni. Por për Salvador Dalín, kjo pikturë ishte një ëndërr e çuditshme, freudiane dhe shqetësuese.
Sipas Dalís, “Angelusi” ishte “vepra më shqetësuese, më enigmatike, më e ngarkuar me mendime të pandërgjegjshme që është bërë ndonjëherë.”
Në versionin e tij Atavizmi në muzg, piruni i madh me tre dhëmbë është ngulur me dhunë në tokë, ndërsa dorezat e karrocës dalin nën fundin e gruas – shenja të qarta freudiane. Në një interpretim tjetër, ai thotë se burri ëndërron për të penetruar nga pas gruan, e cila sipas Dalís është nëna e tij.
“Varri i fëmijës” dhe paranoja si metodë
Dalí besonte se në origjinal, Millet kishte pikturuar një varr fëmije në plan të parë, më pas e kishte mbuluar. Ai madje e bindi Luvrin ta rrezatonte pikturën me rreze X, dhe më pas pretendoi se analizat e konfirmonin teorinë e tij.
Në pikturën Stacioni i Perpignan-it (1965), ai e kthen atë varr në një hekurudhë që ndan çiftin e Angelusit – vendndodhje e ndarjes mes jetës dhe vdekjes. Dalí do të shkruante një libër të tërë mbi këtë temë: “Miti tragjik i Angelusit të Millet”, ku e shpjegonte këtë si shembullin më të lartë të metodës paranojake-kritike – një mënyrë për të hallucinuar shtresëzime kuptimesh në një vepër arti.
Një obsesion i thellë
Prova më e hershme e kësaj fiksimi është filmi Un Chien Andalou (1929) i bërë me Luis Buñuel-in. Në të, një çift qëndron si fshatarët e Angelusit, por pozicionet e gjinive janë të përmbysura, dhe dashuria e tyre ngrin e më pas varroset në rërë. Kjo u bë para se Dalí të fliste publikisht për Angelusin – një shenjë se tabloja ishte vërtet e rrënjosur në mendjen e tij.
Në vitin 1933, ai pikturoi veprën Kujtimi arkeologjik i Angelusit të Millet, ku çifti kthehet në monumente të kolosale, duke u tretur ngadalë në shkretëtirë.
Epilogu
“Angelusi” i Millet nuk është më thjesht një skenë fshatare. Ai është një pasqyrë ku Van Gogh pa devocion dhe dhembshuri, ndërsa Dalí pa frikë, seks, vdekje dhe kujtesë të shtypur. Ai na kujton se çdo vepër arti është një portal, dhe se ndonjëherë duhet të jemi pak “paranojakë-kritikë” – të lejojmë imagjinatën të ndërtojë katet e saj mbi bazën e një pikture.
Burimi: The Guardian/ Përgatiri për botim: L. Veizi
