Nga Leonard Veizi
Në bregun shkëmbor të Dhërmiut, ku dallgët përplasen me një zhurmë shekullore dhe era bart histori kryengritjesh të harruara, lindi një djalë me shpirtin e një detari të pamposhtur. Petro Marko nuk ishte thjesht një fëmijë i bregdetit; ai ishte i destinuar të bëhej zëri i gjeneratës së humbur, njeriu që kaloi jetën e tij duke u përballur me furtuna politike, censurë dhe burgje, pa pranuar kurrë të thyhej apo të heshtte. Çdo shkrim i tij, çdo fjalë e thënë apo shkruar, ishte një valë që përplasej me padërjtësinë – një thirrje për të mos u dorëzuar kurrë, e shkruar me kripë deti dhe mall për lirinë…
…Duket se disa njerëz lindin me një zjarr brenda që nuk shuhet asnjëherë, një zjarr që i bën ata të ecin kundër rrymës, përmes turbulencave të dhunës dhe padrejtësive. Petro Marko ishte ky njeri. Intelektuali i pakompromis, shkrimtari që penën e tij e ktheu në shpatë të fjalës, ai e vendosi të gjithë ekzistencën e tij në shërbim të së vërtetës dhe dinjitetit njerëzor. Zëri i tij nuk ishte vetëm i bukur letrarisht, por gjithmonë i guximshëm, i vendosur të sfidonte çdo diktat që synonte të ndalonte mendimin dhe shpirtin e lirë shqiptar.
Rrugëtimi i një rebeli
Petro Marko lindi në 25 nëntor të vitit 1913. Ai nuk ishte thjesht shkrimtar; ishte arsimtar, gazetar, publicist, pjesëtar i Grupit Komunist të Tiranës dhe, më e rëndësishmja, interbrigadist në Luftën Civile Spanjolle. Kjo përvojë e thellë, ku ai luftoi krah për krah me idealistët e botës kundër Fashizmit, i la vulën e pashlyeshme në shpirt dhe në letërsi.
Ai e ndërtoi personalitetin e tij të guximshëm që herët: më 1934 u angazhua me Grupin Komunist të Tiranës. Për shkak të akuzave të pabaza se u jepte nxënësve literaturë të ndaluar, ai detyrohet të largohet në Greqi, ku thelloi njohjet me emigrantët politikë dhe reflektoi mbi fatin e kombit.
Por ishte Spanja ai test i madh. Në Mbledhjen e Shkrimtarëve Antifashistë në Valencia, ai u takua me kolosë të letërsisë botërore si Ernest Hemingway dhe Pablo Neruda. Këtu, nën zjarrin e luftës, ai ndërmori betejën e tij të parë të madhe për lirinë njerëzore – një betejë që do të shndërrohej në frymëzimin për kryeveprën e tij të parë.
Fjala si refuzim – Vepra si akuzë
Përgjatë jetës, veprat e Petro Markos nuk ishin zbukurime artistike, por dokumente të shpirtit rebel dhe refuzimit të kompromisit.
“Hasta La Vista”
Kjo vepër monumentale, – botim i vitit 1958 – e lindur nga hiri i Luftës Spanjolle, nuk ishte thjesht një roman lufte. Ajo ishte një himn i shpëtimit dhe idealizmit njerëzor, që theksonte vlerat e vëllazërisë mbi ideologjinë. Ajo solli në letërsinë shqipe një frymë kozmopolite dhe të pakontrolluar nga dogmat e regjimit.
Publicistika e “Bashkimit”
Edhe si drejtues i gazetës “Bashkimi” (1945–1947), ai shkroi artikuj dhe editorialë që shmangeshin nga vija zyrtare e Partisë Komuniste, duke mbrojtur lirinë e shprehjes. Kjo guximtari i kushtoi shtrenjtë: vetëm ndërhyrja e Hysni Kapos e shpëtoi nga pushkatimi, dhe ai u burgos nga 1947 deri në 1950.
Refuzimi i kompromisit
Shkrimtari kurrë nuk pranoi të bënte autokritikë. Kur romani i tij “Çuka e Shtegtarit” u ndalua për botim, – në vitin 1973, – Partia kërkoi prej tij të modifikonte ose mohonte qëndrimet e tij. Marko refuzoi. Për të, letërsia dhe e vërteta ishin të pandashme. Ky refuzim i autokritikës ishte një akt i fortë që e bëri atë një zë unik në letërsinë e realizmit socialist, pasi tregoi se integriteti ishte më i shtrenjtë se liria e botimit.
Dënimi familjar
Ky refuzim personal u pasua nga drama familjare. Më 1975, biri i tij, Jamarbëri, u fut në burg. Për shkrimtarin, kjo ishte një goditje e tmerrshme, një kosto personale e vendosmërisë së tij për të mos u pajtuar me diktaturën dhe diktatet që i vinin Shqipërisë nga jashtë.
Liria e rikthyer
Pas rënies së diktaturës, Petro Marko ishte mes të parëve që ndihmoi në rindërtimin e pluralizmit, duke bashkëthemeluar Partinë Republikane të Shqipërisë së bashku me Sabri Godon dhe Vangjush Gambetën. Edhe në pleqëri, ai mbeti një aktivist i thekur i demokracisë.
Petro Marko mbeti gjithmonë një simbol i guximit, i ndershmërisë dhe i pasionit për të drejtën. Ai ishte një shkrimtar që e bëri jetën e tij dhe fjalën e tij armë kundër padrejtësisë. Në vitin 2003, Presidenti Alfred Moisiu e dekoroi me Urdhrin “Nderi i Kombit”, duke i dhënë në fund, edhe zyrtarisht, vendin që i takonte: atë të një mërgimtari të përhershëm në kërkim të lirisë, zëri i të cilit do të jehojë përtej shekujve, si dallgët e Dhërmiut.