Si SHBA mori të drejtat ekskluzive mbi Zonën e Kanalit të Panamasë. Një marrëveshje që lindi një epokë të re gjeopolitike
Më 18 nëntor 1903 u nënshkrua Traktati Hay–Bunau-Varilla, një dokument historik që vulosi marrëdhënien e re midis Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Republikës së sapoformuar të Panamasë. Traktati i dha SHBA-së të drejta ekskluzive mbi Zonën e Kanalit të Panamasë, një korridor strategjik që do të ndryshonte përgjithmonë tregtinë globale dhe ekuilibrat e fuqisë në hemisferën perëndimore.
Bunau-Varilla dhe Hay – dy negociatorë me vizione të ndryshme
Dokumenti mbante firmat e dy figurave thelbësore:
Philippe-Jean Bunau-Varilla, inxhinier dhe diplomat francez, përfaqësues i Panamasë në negociata, i bindur se vetëm SHBA mund të garantonte realizimin e kanalit.
John Hay, Sekretari i Shtetit i SHBA-së, një arkitekt i politikës së jashtme amerikane që synonte konsolidimin e ndikimit në Karaibe dhe Amerikën Qendrore.
Edhe pse Bunau-Varilla nuk ishte panamez dhe kishte interesa të forta franceze në projektin e kanalit, ai arriti të sigurojë një marrëveshje që i jepte SHBA-së pothuajse kontroll të plotë administrativ, ekonomik dhe ushtarak mbi zonën.
Çfarë parashikonte traktati?
Traktati i përbërë nga 24 nene sanksiononte:
Dhënien e një zone 16 km të gjerë përgjatë rrugës së ardhshme të kanalit.
Të drejtën e SHBA-së për ndërtimin, administrimin dhe mbrojtjen ushtarake të kanalit.
Një pagesë fillestare dhe një qira vjetore për Panamanë, ndonëse shumë të kritikuara si të papërfillshme krahasuar me përfitimet amerikane.
Ky dokument u konsiderua nga historianët si një nga traktatet më të pabarabartë të fillimshekullit XX, por edhe si katalizatori që e bëri realitet një nga veprat më të mëdha inxhinierike të historisë.
Nga traktati tek kanali: një projekt titanësh
Falë kontrollit të fituar me traktat, SHBA nisi menjëherë punimet për ndërtimin e kanalit. Projekti kërkoi:
Punime të jashtëzakonshme inxhinierike,
Luftë ndaj malaries dhe etheve të verdha,
Mijëra punëtorë nga Karaibet, Evropa dhe Amerika Latine.
Më 1914, pas më shumë se një dekade punimesh, Kanali i Panamasë u përfundua, duke shkurtuar me mijëra kilometra rrugën detare midis Lindjes dhe Perëndimit.
Trashëgimia e një traktati që vazhdon të ndikojë historinë
Traktati Hay–Bunau-Varilla shënon fillimin e një epoke të re për Panamanë dhe SHBA-në – një epokë ndikimi, investimesh dhe tensioni politik. Vetëm në vitin 1999, pas marrëveshjeve të mëvonshme Torrijos–Carter, Panama mori kontrollin e plotë të kanalit.
Marrëveshja e vitit 1903 mbetet edhe sot një nga shembujt më të fuqishëm të diplomacisë së interesit, ku gjeopolitika dikton kufijtë, ndërsa inxhinieria hap rrugë të reja drejt botës.
Përgatiti: L.Veizi