Pas Çlirimit të vendit punoi si drejtor i Bibliotekës Kombëtare në vitet 1945-1946, por shpejt u bë një nga organizatorët e Institutit të Shkencave, ku punoi si përgjegjës i seksionit të historisë
Në një farë mënyre dukej sikur Akademia e Shkencave kishte marrë emrin e tij. Ndoshta sepse ishte kryetari i parë i saj. Ndoshta ngaqë autoriteti i tij në fushën e historisë ishte i padiskutueshëm. Ndoshta thjesht, sepse sa herë përmendej emri i institucionit, përmendej njëkohësisht edhe emri i tij…
… Ai njihet si një personalitet i historiografisë dhe i kulturës shqiptare në gjysmën e dytë të shekullit XX. Aleks Buda lindi në Elbasan, në 7 shtator 1911, në një familje të njohur intelektuale. I ati, Dhimitër Buda, ishte farmacist, delegat i Elbasanit në Kongresin e Manastirit, në atë të Elbasanit dhe deputet në dy legjistlatura në Kuvendin Kombëtar. Ishte një ndër financuesit e Shkollës Normale të Elbasanit.
Studimet në Austri
Aleks Buda mësimet e para i nisi kur ishte 7 vjeç në shkollën fillore të qytetit të lindjes. Pa kryer klasën e dytë i vijoi studimet në Leçe të Italisë. Më 1920, bashkë me dy vëllezërit e tij shkon për studime në Austri. Atje plotësoi filloren dhe kreu më 1929 gjimnazin në Salzburg. Më tej ndoqi studimet në Universitetin e Vjenës, në Institutin Ballkanistik mes viteve 1930 – 1935, ku mori mësime nga profesorë të njohur, si Karl Patsch, Reiniger dhe Norbert Jokl.
Gjatë kësaj periudhe u aktivizua në shoqërinë e studentëve shqiptarë “Albania” të Vjenës, së bashku me Lasgush Poradecin, Skënder Luarasin, Eqrem Çabejn, Krist Malokin, Qemal Butkën etj., duke qenë edhe bashkëpunëtor i revistës “Dialëria” të kësaj shoqërie. Në vitin 1938 u kthye në Shqipëri. Fillimisht, që nga shtatori 1939, punoi si arsimtar në Gjimnazin e Tiranës. Ndërsa më 1940 transferohet në Liceun e Korçës. Në fund të vitit 1941 shkoi në Itali, në Universitetin e Padovës, pranë profesorit të njohur Karlo Taljavini, për t’u kualifikuar në fushën e gjuhësisë së përgjithshme, të gjuhësisë ballkanike dhe të shqipes, por pas një viti kthehet në atdhe, për shkak të luftës. U lidh me Lëvizjen Nacionalçlirimtare dhe më 1944 zgjidhet nënkryetar i Këshillit ANÇl të qarkut të Elbasanit.
Institutet shkencore
Menjëherë pas Çlirimit të vendit punoi si drejtor i Bibliotekës Kombëtare në vitet 1945-1946, por shpejt u bë një nga organizatorët e Institutit të Shkencave, ku punoi si përgjegjës i seksionit të historisë, sociologjisë dhe ekonomisë. Aty ndihmoi në krijimin e sektorëve të arkeologjisë dhe të historisë së lashtë, të historisë së mesjetës dhe të artit mesjetar, të historisë së kohës së re, të etnografisë etj.
Së bashku me kolegët e sektorit të tij, bënë të mundur publikimin e studimeve e arritjeve në fushën e arkeologjisë e të etnografisë, që u ekspozuan në Muzeun Arkeologjik-Etnografik, të përuruar më 1947. Fitoi përvojë si pedagog i historisë që në fillimet e Institutit Pedagogjik dyvjeçar (1946); më 1955 u bë një nga organizatorët dhe studiuesit më me përvojë të Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë, i sapokrijuar.
Me krijimin e Universitetit të Tiranës më 1957, Aleks Buda do të ishte një nga themeluesit e katedrës së historisë dhe të kursit të historisë së Shqipërisë në këtë universitet.
Në krye të Akademisë së Shkencave
Viti 1972 qe një vit i veçantë për jetën shkencore në Shqipëri, njëherazi edhe për Aleks Budën. U themelua Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Në mbledhjen e parë të asamblesë (1973), të çelur nga akademiku Eqrem Çabej, Aleks Buda zgjidhet kryetar i Akademisë, detyrë që e mbajti deri në fund të jetës, pasi u rizgjodh dy herë. Veprimtaria kryesore e tij ishte studimi i historisë, veçanërisht në fushën e historisë mesjetare shqiptare dhe të Rilindjes Kombëtare.
Ai është bashkautor dhe redaktor përgjegjës i tekstit të “Historisë së Shqipërisë”, vëllimi I dhe autor i disa studimeve për periudha të ndryshme të historisë së Shqipërisë, sidomos për atë të “Skënderbeut” për etnogjenezën e popullit, shqiptar si dhe autor i shumë shkrimeve publicistike. Buda ka shkruar edhe hyrjen prej 18 faqesh të botimit të veprës së Marin Barletit, “Rrethimi i Shkodrës”, e cila u përthye nga Henrik Lacaj, dhe u botua në Tiranë në vitin 1962. Aleks Buda është bashkautor i vëllimit të dytë të “Historisë së Shqipërisë”, botuar në vitin 1965. Në hartimin e Fjalorit enciklopedik shqiptar (1985), e para vepër enciklopedike shqiptare, ai dha një ndihmesë të çmuar në konceptimin e udhëheqjen shkencore, po ashtu edhe si kryeredaktor.
Titujt dhe medaljet
Aleks Buda vdiq pas një sëmundjeje të rëndë, në Tiranë më 7 korrik 1993. Për kontributin e tij ai ka marrë një varg me tituj dhe dekorata: Mësues i Popullit, “Çmimin e Republikës të shkallës së parë”, “Urdhrin e Lirisë” të kl. I etj., ndërsa presidenti i Republikës së Austrisë e ka dekoruar atë me “Medaljen e madhe të artë” (1990), medalja më e lartë që jep Austria për shtetasit e huaj. Këshilli i qarkut të Elbasanit e ka nderuar pas vdekjes (2002) me titullin “Qytetar Nderi”. /Ra.My.Fjala.al/
