La France (1914)
“La France” ka botuar, të mërkurën e 22 korrikut 1914, në ballinë, intervistën ekskluzive me Turhan Pashë, asokohe kryeministër dhe ministër i jashtëm i Shqipërisë.
Nga Aurenc Bebja
Për muaj me radhë Turkhan Pasha, ministri i jashtëm shqiptar, po vrapon nga kryeqyteti në kryeqytet për të përhapur fjalën e mirë në favor të Shqipërisë. Askush nuk është më i kualifikuar se ai për këtë; Një diplomat i zgjuar, që ka një karrierë të gjatë pas tij, ai ishte dikur ambasador i Turqisë në Shën-Petersburg, ku la atje kujtimet më të mira. Turkhan Pasha ishte në pension kur shpërthyen ngjarjet në Ballkan. Sapo mbretëria u formua nga Fuqitë e Mëdha, ashtu si Esad Pasha, ai u vu në shërbim të vendit ku kishte lindur. Princi e dërgoi shpejt në të gjithë Evropën për të mbrojtur kauzën më të vështirë dhe më mosmirënjohëse ndonjëherë: atë të një mbretërie të re që kishte vetëm armiq. Diplomati i vjetër e ka bërë atë në mënyrë të admirueshme. Ne e pamë atë rradhazi në Vjenë, Berlin, Romë dhe Shën-Petersburg, duke mbështetur me fjalët e tij të përkushtuara mendimin lëkundës të kancelarive evropiane. Turkhan Pasha gjendet tani në vendin tonë. Ai u largua nga banesa e vogël në rrugën Friedland, ku vinte dikur me gruan dhe princeshën e re, vajzën e tij. Ai ka vendosur, vetëm për disa ditë, bagazhet e tij në një hotel të qetë në bregun e djathtë dhe nga atje, pa zhurmë, pa zëra, ai përgatit veprën e madhe të organizimit të Shqipërisë.
Turkhan është rreth 70 vjeç. Nga qëndrimi i tij në ambasadat evropiane, ai ka mbajtur qëndrimet e tij të sjellshme dhe të dalluara të diplomatëve evropianë. Asgjë tek ai të shqiptarit malësor. Që në minutën e parë, ai më tha besimin e tij për Princ Vilhelmin:
“I mandatuar nga Evropa, ai ka vullnetin më të mirë dhe nuk i mungon guximi. Ai duhet dhe do të qëndrojë në postin e tij çfarëdo që të ndodhë. Atë e duan në Shqipëri, mund t’ua afirmoj këtë; në udhëtimin e tij të parë në vendet tani në revoltë, asnjë sovran, e afirmoj këtë, nuk ishte aq i përkëdhelur dhe aq i pritur mirë. Kush nuk ka armiq në tokë? më tha Turkhani. Do të më thoni se ka një kryengritje. Në fakt ka dy kryengritje. Së pari ajo e Shqipërisë së Poshtme i nxitur nga grekët. Por, meqenëse zgjidhja e kësaj çështje i është besuar Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit, nuk ka pse të shqetësohemi. Komisioni është rezultat i vullnetit të Evropës dhe çështja sigurisht që do të zgjidhet në përputhje me vendimet e Londrës. Kryengritja e dytë, ajo e Shqipërisë së Mesme, pa asnjë bazë, sigurisht që do të marrë fund, për shkak të mungesës së parave, për shkak të mungesës së qëllimit; udhëheqësit e pasur ose llafazanë (oratorë) që e nxitën atë do të përfundojnë duke u nënshtruar. Unë e kuptoj një mbretëri që kërkon përmirësime, një mbretëri që dëshiron të bëhet republikë, por në këtë mbretëri arkaike të Shqipërisë, si mund të flasim për transformime kur asgjë nuk ekziston! Kur princi erdhi, ata e duartrokitën; fjalimi i një shefi shkatërroi punën e filluar, disa fjalë të mbretit i qetësuan. Fatkeqësisht ! vazhdoi Turkhan Pasha, neve na injorojnë këtu. Sidoqoftë, të gjithë duhet ta dinë se Shqipëria e vogël, krijim i Evropës, ka vetëm dy qëllime:
1° Rigjenerimi i vetvetes përmes punëve publike dhe tërheqja kështu rreth saj e përpjekjeve të industrialistëve dhe biznesmenëve të Evropës;
2° Jetesa në marrëdhënie të mira me fqinjët; kjo është në interesin e saj pasi që vetëm me qetësi do të jetë në gjendje të përparojë. Shqipëria, me princin dhe udhëheqësit e saj, është e përkushtuar të bëhet një element i paqes në Ballkan.
Por për të arritur këtë qëllim, ajo ka nevojë mbi të gjitha për huanë që i kishin premtuar, jo vetëm gojarisht, por me shkrim nga fuqitë nënshkruese të Traktatit të Londrës. Janë premtuar shtatëdhjetë e pesë milion; dhjetë milion janë dhuruar (derdhur) nga Austria dhe Italia; ato janë marrë, sigurisht, por ende nuk janë shpenzuar. Por nevojat janë të mëdha. Shpresojmë ta marrim këtë hua, dhe se ajo është e garantuar, shumë serioze në një fjalë. Madje është një marrëveshje e mirë dhe nëse do të kisha para, më tha Turkhan Pasha, unë do të isha i pari që do të investoja. Megjithëse e vogël, vazhdon Pashai, Shqipëria ka burime të mëdha: pyje, miniera, bujqësi, asgjë, deri më tani nuk është shfrytëzuar. Por na duhen rrugë, mjete komunikimi, të cilat, falë kësaj kredie, nuk do të mungojnë më. Shqipërisë ka nevojë për kredi, më tha Turkhani duke qeshur. Si e prisni që brenda tre muajsh të kemi Champs-Elysées, një hotel Regina dhe një muze të Luvrit? Ne që jemi lënë jashtë Evropës për shekuj me radhë, si mund ta transformonim vendin për kaq pak javë? Unë do të kthehem në Durrës për 16 ditë, vazhdon ai; Do të kaloj nëpër Vjenë; Unë tashmë kam caktuar përfaqësues shqiptarë në Beograd dhe Athinë, në mënyrë që të mbajmë marrëdhënie të mira me këto vende.
Sa i përket Turqisë, Shqipëria është në një farë mënyre vajza e saj shpirtërore, është logjike që ne të kemi marrëdhëniet më të mira me të. Perandoria Osmane drejtohet, në këtë kohë, nga njerëz të shquar; Simpatitë turke nuk kanë munguar kurrë në Shqipëri; tre të katërtat e popullsisë janë myslimanë, dhe Sulltani duke qenë edhe Kalif i të gjithë myslimanëve, ne duam ta mbajmë këtë mike besnike. Sa për mobilizimin italian, nëse do të përgatitej një zbarkim në Shqipërinë e Jugut, nuk mendoj se do të ishte i suksesshëm. Siç ju thashë, Komisioni i Kontrollit është duke negociuar me z. Zographos dhe unë ende shpresoj që çështja epirote të zgjidhet pa probleme, në interesin më të mirë të shqiptarëve. Ne do të ishim plotësisht të lumtur nëse Franca do të na njihte më mirë. Shumë nga udhëheqësit tanë, mjekët tanë, zyrtarët tanë kanë studiuar në Francë, në Montpellier, në Lyon. Të gjithë ju duan. Unë kam qenë me Esad Pashën në qeveri; idetë e tij kanë qenë të ndryshme nga të miat ndonjëherë; por në këtë pikë, unë pajtohem me këtë mik të vjetër: “Ne e duam Francën dhe do të donim që të gjithë këtu ta dinë këtë!””
Pierre Villatte
