Tamara Djermanovic/ La Vanguardia
Më 28 qershor 2001, ish-Presidenti Jugosllav Slobodan Millosheviç u dorëzua në Gjykatën Penale Ndërkombëtare në Hagë. I arrestuar muaj më parë në rezidencën e tij belge, e quajtur në mënyrë paradoksale Vila e Paqes, në një ditë simbolike për historinë serbe, ndërsa përkujtoi humbjen e mbretërisë mesjetare serbe në Betejën e Kosovës në 1389, Millosheviç bëri fluturimin e tij të fundit. I burgosur në njësinë e burgut Scheveningen të Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish Jugosllavinë (ICTY), më 12 shkurt, gjyqi i tij filloi për krime lufte, kundër njerëzimit dhe gjenocid, gjoja se ndodhi gjatë luftës jugosllave , kryer në Kosovë, Bosnjë dhe Kroaci. Pesë vjet më vonë, ai vdiq në qelinë e tij në Hagë pa qenë në gjendje ta përfundonte atë, një proces që satrapi ballkanik dëshironte të përballej i vetëm, pa avokatë ose përkthyes.
Më lini telefonin për të thirrur gruan time. “Ishte një nga momentet e pakta në të cilat Slobodan Millosheviç , i njohur si xhelat i Ballkanit, hoqi maskën e tij të pandjeshme (ishte një maskë?) Për të treguar veten njerëzor. Këto ishin momentet e fundit. që ky njeri – i cili në vitet që ishte në pushtet (1988-2000) çoi në fatkeqësi jo vetëm “armiqtë e popullit serb” por edhe vetë Serbinë – po kalonte në tokën e tij të lindjes. Ai u dorëzua në gjykata penale ndërkombëtare në Hagë në 2001. Ai u arrestua muaj më parë në rezidencën e tij belge, e quajtur në mënyrë paradoksale Vila e Paqes, në një ditë simbolike për historinë serbe, pasi përkujtoi humbjen e mbretërisë mesjetare serbe në betejën e Kosovësnë 1389, Millosheviçi mori fluturimin e tij të fundit. Pesë vjet më vonë, ai vdiq në qelinë e tij në Hagë pa përfundimin e një gjyqi që satrapi ballkanik donte të përballej i vetëm, pa avokatë ose interpretues.
Me njeriun që koordinoi arrestimin dhe transferimin e tij në Hagë, dhe me të cilin Millosheviçi shkëmbeu fjalët e tij të fundit në tokën serbe, Zoran Mijatovic, ne rindërtojmë ato orë të transferimit të tij, të kryera në fshehtësi nga frika se një pjesë e ushtrisë dhe qeverisë së asaj kohe donin ta parandalonin atë.
“Kur u takova me Millosheviçin për herë të parë, në Kosovë në 1989, ditën e përkujtimit të betejës, nuk mund ta imagjinoja që dymbëdhjetë vjet më vonë do ta dorëzoja në Gjykatën Penale Ndërkombëtare,” fillon Mijatoviç.
“Unë kurrë nuk kam qenë një përkrahës i Millosheviçit – pohon ai – dhe nga shërbimet e sigurisë, të cilat unë drejtova midis 1993 dhe 1998, unë isha dëshmitar se ai ishte një politikan pa talent, i cili nuk dinte si të merrej por të poshtëronte njerëzit përreth ai. Me të ofendimi se ai po drejtonte politikën e vendit i vetëm. Nëse shërbimet sekrete e paralajmëronin atë për diçka, si p.sh. që politika që po kryhej në Kosovë do të kthehej kundër vetë Serbisë, ai nuk do t’i kushtonte vëmendje. Ai arriti të manipulonte ndjenjat e njerëzve të tij, duke përdorur karizmën në mënyrë të gabuar. Nëse do të duhej të ishte një nacionalist, ai përdorte retorikën nacionaliste dhe nëse e kundërta ishte e përshtatshme, Jugosllavia “, shpjegon ky ish-agjent i cili në karrierën e tij profesionale kishte për të punuar për regjime rrënjësisht të ndryshme midis po: Jugosllavia socialiste e Titos,Serbia nën orbitën e Millosheviçit dhe demokratëve të parë të mëvonshëm.
Mijatoviç është krenar që ka udhëhequr arrestimin e Millosheviçit, në vilën e tij në Beograd, më 31 mars 2001. “Por unë nuk kisha ide se ata po mbështeteshin tek unë për transferimin e tij të mëvonshëm në Hagë deri në ditën kur ndodhi,” ai thotë. Dhe shton: “Edhe pse kisha frikë në ato muaj se ai do të vdiste në burgun e Beogradit dhe se ata do të thoshin se ne, shërbimet e sigurimit, e kishim vrarë atë”.
“Ju duhet të siguroni rrugën nga burgu qendror në Beograd për në aeroport – iu tha të njëjtin 28 qershor në mëngjes – pa e ditur askush.” “Lënia e Millosheviçit të largohej nga Serbia dhe ta dorëzohej në gjykatën ndërkombëtare ishte çështje e një rreziku të madh politik dhe të sigurisë dhe jo diçka që mund të improvizohej në mes të mëngjesit,” thotë ai. Duket se dikush dëgjon një histori të pabesueshme të James Bond me përbërës ballkanikë. “Shërbimet britanike morën përgjegjësinë e transferimit fizik të Millosheviçit, duke dërguar një aeroplan ushtarak; por më pas, kur furgoni më i vjetër i burgut – për të shmangur dyshimet – po transferonte diktatorin tonë në aeroport, ata më paralajmëruan se avioni nuk mund të ulej në Beograd para Ora 11:00 Çfarë të bëj me Millosheviçin tërë pasditen dhe një pjesë të natës? Pyeta veten, duke e ditur se ishte e pamundur të mbante sekretin se qelia e tij në Beograd ishte tashmë e zbrazët. Së pari gruaja e tij dhe njerëzit e partisë së tij do ta zbulojnë, pastaj ushtria, me mbetjet e rrënjosura thellë të së kaluarës … Dhe thjesht duke menduar për këtë më bëri të ftohtë gjaku, “kujton ai.
Gazetarët gjithashtu kanë qëndruar roje jashtë burgut për muaj me radhë. Një arsye më shumë për të marrë satrapin jashtë në një automjet rrëmbyes me pak mbrojtje. Për më tepër, Presidenti Koshtunica nuk dinte asgjë në lidhje me operacionin, të ideuar nga Kryeministri Gjingjiç, i cili ishte në Parlament me bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë dhe një aparat fotografik televiziv në pritje të mund të bënte publike lajmet që duhet të jepnin një imazh më pozitiv të Serbisë.
“Ndërkohë, zyra ime po mbushej me njerëz,” vazhdon Mijatoviç. “Së pari erdhi një prokuror nga Haga me përfaqësuesin e tij nga Beogradi, pastaj një agjent i CIA-s, të cilin gazetarët amerikanë iu lutën për të marrë lajmin para se të vinte …”, tregon Mijatovic, tani me një buzëqeshje, duke pranuar se në ato momente ai vetëm mendoi të shmangte kaosin. Më në fund ai kishte një ide të re: të merrte Millosheviçin me helikopter në bazën e SH.B.A.-së në Bosnjë dhe ta linte të priste aeroplanin britanik atje. “I shpjegova David Blake, të CIA-s, vendimin tim të ri dhe ai argumentoi se ata nuk ishin fajtorë, pasi operacioni duhej të kryhej nga britanikët. Tani nuk ka të bëjë me shikimin se kush është fajtor dhe kush është jo – iu përgjigja -, por për ta nxjerrë atë nga Serbia sa më shpejt të jetë e mundur. ‘
Pasi tregoi se si Millosheviçi fluturoi në Hagë, Mijatoviç kthehet në fjalimin e tij më analitik: “Ajo që unë e qortoj Millosheviçin edhe më shumë sesa politika e tij fatale është hedhja e bazave të një shoqërie kriminale, e cila ende mbijeton”, përfundon ky agjent në pension, para se të buzëqeshë përsëri: “Çdo mëngjes, kur zgjohem, i them vetes:” Ju jeni këtu, ju jeni gjallë “. Dhe unë e festoj atë, unë festoj një ditë të re me gëzim.”
Flet shefi i policisë sekrete të Sllobodan Millosheviçit
“Zbërthimi i përgjakshëm i Jugosllavisë mund të shmangej”
Tamara Djermanovic
Unë e konsideroj atë më pak të rëndë sesa imagjinoja njeriun që drejtoi shërbimet e policisë sekrete në kohërat më të këqija në historinë serbe. Në bregun e një porti në bregdetin e Malit të Zi, ku Zoran Mijatoviç doli në pension, pasi dha dorëheqjen dhe u kërcënua me vdekje, shfaqet një njeri gazmor, me pantallona të shkurtra dhe një këmishë me vija. I liruar nga detyrimi për të mbajtur një sekret shtetëror – i ishte imponuar atij nga Tribunali Penal Ndërkombëtar për ish Jugosllavinë (TPY) kur e thirri atë si dëshmitar në 2002 – ai botoi dy libra, “Requiem for Secret State” dhe “The Trap for Serbia”. Nga të cilat ai shiti më shumë se 50,000 kopje. Tani është hera e parë që ai vendos të flasë me një audiencë perëndimore.
Ju ishit një agjent në shërbimet sekrete në kohë radikalisht të ndryshme nga njëri-tjetri në histori. Filloi kur Serbia ishte ende brenda Jugosllavisë e udhëhequr nga Tito dhe kur ai e la profesionin, në 2001, vendi u prish, komunizmi u zëvendësua dhe disa luftëra kishin ndodhur, përfshirë bombardimet e NATO-s.
Unë fillova në ditët e një partie, kur Tito po drejtonte Jugosllavinë socialiste; përveç detyrimeve profesionale kemi pasur edhe politika. Gjëja më interesante është se, ndërsa ushtria ishte e centralizuar, shërbimet sekrete kishin një organizim unik. Për shembull, ata në provincat autonome serbe të Kosovës dhe Vojvodinës kontrolloheshin nga niveli jugosllav qendror, pa pasur nevojë t’u përgjigjeshin fare shërbimeve serbe. Mendoj se kjo hapi çarjet e para në ndërtimin Jugosllav. Midis vitit 1993 dhe 1998, kur isha në krye të shërbimeve sekrete serbe, vështirë se gjendej dikush në Beograd që dinte më shumë se unë për situatën reale në Serbi.
Çfarë shansi ka për të sjellë së shpejti Ratko Mlladiç, i arratisuri më i kërkuar midis kriminelëve serbë të luftës, para drejtësisë? A ka bërë qeveria serbe gjithçka që është e nevojshme për t’ia dorëzuar atë TPY?
Kur u largova nga profesioni në 2001, dihej vendndodhja e secilit të arratisur. Nëse qeveria serbe do ta kishte urdhëruar atë, ne mund të kishim kapur cilindo brenda gjysmë ore. Mlladiç vëzhgoi nga ballkoni i një banese në Beograd kur Rade Markoviç, ish-kreu i policisë sekrete, u arrestua. Por kishte mosmarrëveshje midis Presidentit Koshtunica dhe Kryeministrit, Zoran Gjingjiç, i cili u vra më vonë. Kur më 28 qershor 2001, ata më thirrën për të transportuar Millosheviçin nga burgu i Beogradit në Hagë, unë duhej ta bëja atë në fshehtësi sepse një pjesë e udhëheqjes, posaçërisht Koshtunica, nuk e dinte atë dhe nuk do ta kishte lejuar atë. Koalicioni Demokratik Serb, i udhëhequr nga Koshtunica, do të pengohet mbi gurin e TPY dhe kjo është një njollë në ndërgjegjen e saj.
Kur filloi të ndjehet dekompozimi i Jugosllavisë? Dhe kur dhe pse filloi të ndahej?
Në vitin 1985, pas vdekjes së Titos (1980), ne kemi informacionin e parë të argumentuar se republikat Jugosllave do të kërkonin rrugën e tyre autonome. Në vitin 1987 kemi prova të fakteve konkrete që tregojnë se federata nuk ka të ardhme. Udhëheqja nuk ishte e përgatitur për këtë situatë. Dhe kjo është kur Sllobodan Millosheviç del në skenën serbe, duke fshehur ambicien e tij për një Serbi të fortë nën parullën e luftës për një Jugosllavi të bashkuar. Në vitin 1989 në Kosovë, rruga e kësaj politike u vulos. Në atë kohë, për më tepër, Sllovenia tashmë po i shpëtonte kontrollit të federatës Jugosllave. Millosheviç përdori nacionalizmin më të errët për të vendosur veten në pushtet dhe e çoi vendin në kaos. Ai ishte një manipulues i shkëlqyeshëm, i vetëdijshëm se ai mund të sundonte vetëm kur kishte konflikte. Nëse nuk do të kishte krizë, ai e gjeneroi atë. Gruaja e tij e ndihmoi,
Nëse vendi do të copëtohej, a mund të bëhej diçka për të shmangur rrugën e luftës? Një model i konfederatës?
Zbërthimi i përgjakshëm i Jugosllavisë mund të shmanget. Sidoqoftë, është e qartë se udhëheqës si Tudjman në Kroaci, Millosheviç në Serbi dhe Izetbegovic në Bosnjë-Hercegovinë nuk e shmangën rrugën luftarake. Ata janë përgjegjësit kryesorë, nga këndvështrimi im. Ata vendosën për luftë për të mbajtur pushtetin. Të gjitha alternativat për Jugosllavinë, një federatë asimetrike, një konfederatë apo e ngjashme, u paraqitën si iluzore dhe gënjeshtare, pa hyrë në thellësi. Opozita po vinte bast për copëtimin e Jugosllavisë, duke marrë parasysh që kështu do të vinte në pushtet. Kështu që opsionet demokratike u shpallën publikisht pas regjimit unitar socialist, por pas perdes të gjithë po përgatiteshin për luftë. Kur Jugosllavia filloi të prishej, unë isha në Kosovë. Dhe u thamë lamtumirë kolegëve të mi atje,
Ju u postuat në Kosovë në 1989 kur filloi gjithçka. Cila është përgjegjësia e Serbisë për të humbur praktikisht Kosovën?
Kosova është vendimtare për fatin e Serbisë. Millosheviç bëri një gabim serioz kur, në 1989, ai ndërhyri në Kosovë, duke shfuqizuar autonominë dhe të drejtat e popullsisë shqiptare. Pas farsës së mbrojtjes së interesave serbe, ai manipulon dhe sulmon Kushtetutën. Fillojnë protesta të dhunshme nga shqiptarët e Kosovës, të nxitura nga emigracioni shqiptar nga jashtë. Në atë moment ata më dërgojnë në Kosovë. Dhe diçka nuk ka gjasa të ndodhë. Ne jemi urdhëruar të burgosim ish të burgosur politikë, duke marrë në mënyrë të rastësishme 99 shqiptarë të Kosovës në izolim pa i ditur familjet e tyre se ku ndodhen. Por askush serioz nuk përfundoi pas hekurave. As nuk mund të provohej asgjë kundër atyre njerëzve që kishim arrestuar. Ne gjithashtu duhej të ndiqnim penalisht shqiptarët e Kosovës të cilët nuk i linin fëmijët të shkonin në shkollë për të bojkotuar institucionet, megjithëse mësimi vazhdoi në të dy gjuhët, shqip dhe serbo-kroatisht. Pasoja është nëntë vjet (1990-1999) pa shkrim e këndim për të rinjtë shqiptarë të Kosovës. Evropa do të vuajë me Kosovën sepse ka një gjeneratë të tërë praktikisht analfabete. Nga ana tjetër, ne paralajmëruam se masat shtypëse do të ktheheshin kundër Serbisë si një bumerang, por askush nuk na kushtoi vëmendje. Shërbimet sekrete të një shteti nuk marrin vendime politike. Ata informojnë, analizojnë dhe vlerësojnë, por nuk vendosin. Ne paralajmëruam se masat shtypëse do të ktheheshin kundër Serbisë si bumerang, por askush nuk na kushtoi vëmendje. Shërbimet sekrete të një shteti nuk marrin vendime politike. Ata informojnë, analizojnë dhe vlerësojnë, por nuk vendosin. Ne paralajmëruam se masat shtypëse do të ktheheshin kundër Serbisë si bumerang, por askush nuk na kushtoi vëmendje. Shërbimet sekrete të një shteti nuk marrin vendime politike. Ata informojnë, analizojnë dhe vlerësojnë, por nuk vendosin.
Çfarë perspektive ka tani Kosova, me popullatën serbe që zvogëlohet në 5%, në një shtet që vetëshpallet i pavarur nga popullata shqiptare dhe festohet nga shumë prej vendeve perëndimore?
Problemi është se fati i Kosovës u vendos nga Beogradi, dhe jo nga Kosova, deri më sot. Një pjesë e luftës politike për të rimarrë Kosovën duhet të zhvillohet nga serbët nga brenda, nga vetë Kosova. Si Duke hyrë në strukturat e tyre politike dhe duke mos i bojkotuar ato. Deri në vitin 1996 dhe marrëveshjet e Dejtonit, bashkësia ndërkombëtare nuk ndërhyri në çështjen e Kosovës. Dhe pastaj, situata ishte si vijon: nga njëra anë, politika e gabuar serbe ndaj Kosovës, e paraprirë nga Millosheviçi, dhe nga ana tjetër, opsioni ushtarak i pavarësisë së shqiptarëve të Kosovës i mishëruar në UÇK. Ne, me Gjingjiqin në pushtet, kishim urdhër të merreshim me çdo krim në Kosovë, qoftë shqiptar apo serb. Por tani nuk keni pse diskutoni se kush ka filluar i pari, ose kush ka kryer më shumë krime. Tani serbët duhet të hyjnë në Parlamentin e Kosovës; Derisa të ndodhë kjo, bota do të injorojë situatën tuaj. Me pak fjalë, nga Kosova duhet të përpiqemi ta rimarrim Kosovën për Serbët, dhe jo nga Serbia. Shumë politikanë serbë e përdorin gjendjen e vështirë të popullatës serbe në Kosovë vetëm si sfond.
Ju thoni se nuk keni qenë kurrë mbështetës i Millosheviçit …
Millosheviçi kishte një politikë pa aleatë. Ai nuk kishte asnjë aleat në asnjë vend të botës, madje as në Rusi. Drama shtesë e Serbisë është se, kur vendi ishte në situatën më të keqe në historinë e tij, askush nuk kishte dhembshuri për të. Më kujtohet Spanja në kohën e Frankos, kur në vitin 1961 në Beograd, gjatë ceremonisë së hapjes së Kampionatit Botëror të Atletikës, atletët spanjollë morën duartrokitjet më të mëdha nga të gjithë. Sepse ne në Jugosllavi dinim shumë për luftën civile Spanjolle. Prindërit dhe gjyshërit tanë kishin luftuar në Brigadat Ndërkombëtare. Ne i konsideronim këta sportistë heronj që jetuan në një shoqëri jodemokratike. Dhe ne e shprehëm atë në një mënyrë fisnike, nga mirëqenia jonë jugosllave, me dhembshuri. Dhe kur është keq dhe nuk ka askënd të të vijë keq për ty, është e tmerrshme. E di ti Kjo është një gjë tjetër që unë e qortoj Millosheviçin, se as Serbia, e cila ishte kundër tij, nuk arriti të zgjojë asnjë ndjenjë komisionimi në botë.
Si ishte përvoja juaj e paraqitjes si dëshmitar në Gjykatën e Hagës?
TPY është institucioni më i shtrenjtë në botë. Para se të themelohej, në Tetor 1992, unë mora një raport nga Shtetet e Bashkuara se do të formohej një gjykatë ndërkombëtare e krimeve të luftës. Emrat e Karaxhiç, Mlladiç, Sheshel dhe Arkan ishin tashmë në listat kryesore. Ne e informuam Millosheviçin, por ai nuk na kushtoi vëmendje. Në maj 1993 TPY u krijua në Hagë dhe në 1996 u hap një zyrë në Beograd. Qeveria e Millosheviçit nuk e njohu këtë gjykatë, kështu që, ndërsa ai ishte në pushtet, ne nuk u urdhëruam të bashkëpunojmë me Hagën. Edhe ashtu, në atë periudhë ne dorëzuam disa kriminelë serbë të luftës dhe në momentin më të keq të mundshëm në historinë e vendit ne arritëm ta kapnim Millosheviçin dhe ta çonim para drejtësisë. Unë personalisht drejtova arrestimin dhe dorëzimin. Kjo, Shoqëruar me faktin se TPY më kishte zgjedhur si dëshmitar, kjo më vuri në rrezik të madh. Shumë mund ta duan kokën time, në mënyrë që e vërteta, të cilën unë nuk duhej ta fshehja më si sekret shtetëror, të mos dilte në sipërfaqe. Kam shkruar dy libra në mënyrë që të dihet se çfarë kam thënë dhe çfarë nuk kam thënë. Unë gjithmonë kam qenë në gjendje të flas nga këndvështrimi i dikujt që nuk ka dhënë ose marrë kurrë një urdhër për t’i dhënë fund jetës së një qenieje tjetër njerëzore.
Në gjithçka që ka ndodhur në dhe me ish Jugosllavinë, dhe nga informacioni që po konsideronit, a mendoni se ekziston edhe një përgjegjësi e caktuar e bashkësisë ndërkombëtare?
Askush në Perëndim nuk kishte nevojë për një Jugosllavi të fortë dhe të bashkuar, vendi më prestigjioz në këtë rajon para viteve 1990. Komuniteti ndërkombëtar mban një pjesë të madhe të përgjegjësisë, dhe së pari Shtetet e Bashkuara dhe pastaj Mbretëria e Bashkuar e kanë treguar këtë deri më sot. Ata gjithashtu formësuan politikën fatale të Millosheviçit dhe do të duhej të mbanin pjesën e tyre të fajit. Nga kjo perspektivë, Millosheviç hyri në lojën e të mëdhenjve, por nuk i respektoi rregullat e lojës. Ai nuk e kuptonte që kur je i vogël nuk mund të mashtrosh. Kurthi për Serbinë ishin bombardimet e NATO-s. Richard Holbrooke, për shembull, donte t’i shihte ata drejtpërdrejt. Perëndimi ka zbatuar politikën e standardeve të dyfishta në lidhje me pjesë të ndryshme të ish-Jugosllavisë. Brenda Serbisë, unë besoj se që kur Zoran Gjingjiç u vra (12 Mars 2003), fuqitë e reja demokratike kanë ngatërruar vlerat. Dhe ajo që gjithashtu po mungon në Serbi është një qëndrim autokritik.
