Është pasditja e vonë e 25 dhjetorit 1991, në Moskë, kur flamuri i kuq me çekiç dhe drapër ulet nga shtiza më e lartë e flamurit në Kremlin. Në vend të saj është ngritur e bardha, bluja dhe e kuqja e Rusisë, trengjyrëshi i kohës së carëve. Akti zhvillohet pothuajse në heshtje, pa ceremoni solemne apo turma të mbledhura për të dëshmuar fundin e një epoke.
Disa orë më parë , Mikhail Gorbachev dha dorëheqjen si president i BRSS me një fjalim të shkurtër të transmetuar drejtpërdrejt në televizion : “Sistemi i vjetër u shemb para se i riu të fillonte të funksiononte dhe kriza sociale u bë edhe më e mprehtë. Por ndryshime rrënjësore, në një vend të madh që nuk mund ta kalojnë pa dhimbje, pa vështirësi e përmbysje ”, shpjegon ai para kamerave. Të nesërmen Sovjeti Suprem shpall zyrtarisht fundin e Bashkimit Sovjetik. Kështu përfundon, me një ngjarje të paimagjinueshme disa vite më parë, një nga kapitujt më emocionues në historinë ruse.
“Nuk kishte ndodhur kurrë në historinë njerëzore që një perandori gjigante të shpërbëhej, në një kohë shumë të shkurtër, pa pësuar disfata të rënda ushtarake,” shpjegon Ettore Cinnella, historian i Evropës Lindore dhe ekspert në historinë ruse. “Në vitin 1985, kur Gorbaçovi mbërriti në Kremlin, miti i BRSS ishte copëtuar në të gjithë botën. Pas shtatëdhjetë viteve të sundimit komunist, Bashkimi Sovjetik ishte një shoqëri e sëmurë ekonomikisht dhe antropologjikisht. Ekonomia e planifikuar nuk funksionoi më, menaxhimi i centralizuar i sistemit të prodhimit shkaktoi kosto shumë të larta për shtetin dhe mungesë kronike të mallrave të konsumit, Ushtria e Kuqe ishte më pak e frikshme pas disfatës poshtëruese afgane , ndërsa çështja e kombësive kërkonte zgjidhje të guximshme dhe radikale”.
Gorbaçovi e kuptoi menjëherë urgjencën e reformimit rrënjësor të sistemit sovjetik dhe u përpoq të demokratizonte jetën ekonomike dhe politike të vendit. Në një fjalim në Kongresin e 27-të të Partisë Komuniste në shkurt 1986, ai bëri një analizë të pamëshirshme të degradimit politik, ekonomik, teknologjik dhe moral të vendit. Reformat e tij – të përmbledhura në fjalët perestrojka (“ristrukturim”)dhe glasnost (“transparenca”) – ishin përpjekja përfundimtare për të shpëtuar shtetin shumëkombësh sovjetik që po shënonte kohën me konkurrentët perëndimorë dhe po shembej nën peshën e joefikasitetit. Rinovimi përfshinte privatizimin e shumë sektorëve të ekonomisë shtetërore, lirinë e informacionit, reduktimin e kontrollit ushtarak dhe politik mbi vendet satelitore dhe traktatet me Shtetet e Bashkuara për çarmatimin e raketave.
Megjithatë, reformizmi i ndritur i Gorbaçovit nuk i kënaqi as konservatorët e partisë dhe as progresistët radikalë që donin të shkundnin njëherë e përgjithmonë pushtetin sovjetik. “Përpjekjet e tij për reformë përfunduan duke përshpejtuar kolapsin e sistemit të prodhimit dhe duke përkeqësuar situatën tashmë serioze të furnizimit”, vijon Cinnella. Gjatë qeverisjes së tij, sukseset në politikën e jashtme me afrimin me Perëndimin shkuan paralelisht me një politikë të brendshme të pasigurt dhe konfuze.
Pavarësisht krizës dhe gërryerjes së bllokut komunist të shënuar nga rënia e Murit të Berlinit dhe lindja e qeverisë së parë jokomuniste në Poloni , në fillim të vitit 1990 BRSS nuk dukej ende se kishte shenja zbutjeje. Megjithatë, nën radar, në territorin e saj të pamasë, strehohej një sëmundje e thellë. Në gjysmën e dytë të viteve 1980 pati një kreshendo tensioni dhe dhune të shkaktuar nga rishfaqja e nacionalizmave etnikë në republikat sovjetike. Përplasjet më të përgjakshme që shpërthyen në Nagorno Karabakh rezultuan në luftë civile midis Azerbajxhanit dhe Armenisë.
Hapja politike e promovuar nga Gorbaçovi kishte nxitur konflikte midis grupeve etnike, ndërsa reformat e tij, duke dobësuar mjetet e represionit politik, kishin minuar gjithashtu aftësinë e Moskës për të imponuar vullnetin e saj mbi republikat individuale. “Gorbaçovi nuk e kuptonte seriozitetin e problemit të kombësive në territorin gjigant që ai sundonte. Propozimet e tij të ndrojtura për reforma, të diktuara nga përpjekja e dëshpëruar për të shpëtuar shtetin shumëkombësh, vetëm sa përshpejtuan një proces shpërbërjeje që në pak vite çoi në shembjen përfundimtare të BRSS”, shpjegon historiani. Ajo që ndodhi në republikat baltike më pas e bëri krizën të pakthyeshme.
Lituania ishte republika e parë sovjetike që sfidoi Moskën duke e shpallur veten të pavarur në mars 1990. Qeveria qendrore reagoi duke vendosur sanksione të rënda ekonomike, por nuk arriti të shkëpuste vendin e vogël, i cili ishte ndjerë gjithmonë i huaj kulturalisht dhe politikisht ndaj Bashkimit Sovjetik. “Një shtypje ushtarake pasoi me efekte qartësisht kundërproduktive,” thotë Cinnella. “Masakra në Vilnius e 13 janarit 1991, ku ushtria sovjetike qëlloi mbi demonstruesit lituanez duke shkaktuar vdekje dhe plagosje, shënoi fillimin e involucionit autoritar dhe rënien e Gorbaçovit, tani peng i forcave më të prapambetura të Partisë Komuniste. ”
Ndërsa në Moskë një turmë e madhe protestoi kundër represionit, në solidaritet me viktimat, Letonia dhe Estonia gjithashtu u deklaruan të pavarura, duke ndjekur shembullin lituanez. Bashkimi Sovjetik kishte filluar të humbiste copa dhe në një përpjekje për të mbrojtur integritetin e tij territorial, Gorbachev thirri një referendum “për ruajtjen e BRSS”, i cili me sa duket ishte i suksesshëm. Megjithatë, nisma u shënua nga bojkoti i Armenisë, Gjeorgjisë, Moldavisë dhe tre republikave baltike, të cilat refuzuan të merrnin pjesë në votim për të nënvizuar dëshirën e tyre për pavarësi. Në përpjekje për të shpëtuar BRSS dhe në të njëjtën kohë për të kënaqur aspiratat autonomiste, negociatat filluan menjëherë midis Moskës dhe republikave individuale.
I emëruar president i Sovjetit Suprem të Republikës Ruse në maj të vitit 1990, Jelcin mbajti anën e sovranitetit rus, duke dhënë dorëheqjen nga PCUS. Një vit më pas, më 12 qershor 1991, ai u zgjodh president i Republikës në zgjedhjet e para të lira të vendit. Ai dhe Gorbaçovi u bënë protagonistët e tërheqjes së luftës midis forcave të pavarësisë dhe ruajtjes së asaj që mbeti nga sistemi sovjetik. Duke ndjerë se toka u shuhej nën këmbët e tyre, më 19 gusht 1991, komunistët konservatorë, të mbështetur nga disa zyrtarë të lartë, tentuan një grusht shteti për të rrëzuar Gorbaçovin dhe për të shpëtuar BRSS: në të vërtetë ata përshpejtuan rënien e tij, duke favorizuar ngritjen e Jelcinit.
Kur rrugët e Moskës u pushtuan nga ushtria dhe trupat speciale, Jelcin u fut në një tank përpara Parlamentit dhe dënoi grushtin e shtetit duke nxitur qytetarët të luftonin për liri. Mijëra njerëz nxituan në mbrojtje të tij: ushtria refuzoi të hapte zjarr ndaj demonstruesve dhe “puçja e gushtit” dështoi keq. Dy ditë më vonë, tanket u tërhoqën nga rrugët e Moskës, ndërsa Jelcin mori frenat e vendit. Deklaratat e pavarësisë së republikave të tjera pasuan me shpejtësi: Ukraina, Bjellorusia, Moldavia, Azerbajxhani, Kirgistani, Uzbekistani, Taxhikistani, Armenia, Turkmenistani, Kazakistani.
Më 8 dhjetor 1991, vetë Yeltsin, si president i Rusisë, nënshkroi Marrëveshjen Belaveža me presidentët e Ukrainës dhe Bjellorusisë, e cila sanksionoi fundin e BRSS dhe lindjen e Komunitetit të Shteteve të Pavarura (CSI), e hapur për të gjithë ish- republikat sovjetike. “Si një shtet shumëkombësh dhe si një sistem politiko-ekonomik, Bashkimi Sovjetik ishte një ndërtim artificial dhe tashmë i kalbur, të cilin askush nuk mund ta shpëtonte më dhe për këtë arsye ishte i destinuar të zhdukej. Por kolapsi i tij paqësor ishte një mrekulli historike që e shpëtoi njerëzimin nga rreziqet e një holokausti bërthamor, “përfundon Cinnella.
