Nga Leonard Veizi
Njihet si një nga gjyqet më të bujshme në historinë amerikane. Xhulios dhe Ethel Rosenberg u akuzuan për spiunazh. U tha se kishin një rol të rëndësishëm në përcjelljen e sekreteve atomike tek sovjetikët gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Dhe me këtë motiv bashkëshortët u dënuan më pas me vdekje dhe u ekzekutuan në 19 qershorin e vitit 1953…
…Çështja Rosenberg u bë gjerësisht e njohur në Shqipëri, kur ekrani i televizionit shtetëror trasmentoi filmin “Les Rosenberg ne doivent pas mourir” ose i ardhur në shqip: “Rosenbergët nuk duhet të vdesin”. Filmi në fjalë është një prodhim francez me skenar të Alan Deku e regji nga Stelio Lorenci ku luajë aktorët Marie-Zhose Nat, Xhill Segal e Zhan Topart. Prodhimi është një film televiziv dramatike në dy pjesë, që trajton gjyqin e një çifti hebre, Rosenberg, të akuzuar për tradhti të lartë në vitin 1950, në Shtetet e Bashkuara dhe të ekzekutuar.
Më parë se kaq shqiptarët ishin angazhuar në një petocion, ku shumë e shumë prej tyre hodhën firmat në përpjekje për të shpëtuar çiftin Rosemberg. Dhe kjo ndodhi në shumë vende të botës.
Çështja
Ekzekutimi i çiftit të Nju Jork, Ethel dhe Xhulios Rosenberg si spiunë sovjetikë ishte një ngjarje e madhe në fillimit të viteve ’50. Rasti ishte intensivisht i diskutueshëm, në të gjithë shoqërinë amerikane, dhe debatet për Rosenbergët vazhdojnë deri në ditët e sotme. Premisa themelore e çështjes Rosenberg ishte se Xhulios, një komunist i angazhuar, i cili ndihmoi BRSS të zhvillonte programin e vet bërthamor. Gruaja e tij Ethel u akuzua për komplot me të, dhe vëllai i saj, David Gringlas, ishte një komplot që u kundërvën tyre dhe bashkëpunoi me qeverinë. Rosenbergs, të cilët u arrestuan në verën e vitit 1950, kishin rënë në dyshim kur një spiun sovjetik, Klaus Fuks, rrëfeu para autoriteteve britanike. Zbulesat nga Fuks çuan FBI te Rosenbergs, Grenglas dhe një korrier për rusët, Herri Gold. Të tjerët u implikuan dhe u dënuan për pjesëmarrje në unazën e spiunit, por Rosenbergët tërhoqën vëmendjen më të madhe.
Ngjarja
Dënimi i Rosenbergëve ishte kulmi i një serie ngjarjesh me ritme të shpejta që u vunë në lëvizje me arrestimin e fizikanit britanik Klaus Fuks në Britaninë e Madhe në shkurt 1950. Autoritetet britanike, me ndihmën e Byrosë Federale të Hetimit të SHBA-së, mblodhën prova se Fuks, i cili punoi në zhvillimin e bombës atomike si në Angli ashtu edhe në Shtetet e Bashkuara gjatë Luftës së Dytë Botërore, i kishte kaluar informacione top-sekret Bashkimit Sovjetik. Fuks pothuajse menjëherë rrëfeu rolin e tij dhe nisi një sërë akuzash.
Fuks rrëfeu se amerikani Harri Gold kishte shërbyer si korrier për agjentët sovjetikë të cilëve Fuks ua transmetonte informacionin e tij. Autoritetet amerikane kapën Goldin, i cili më pas drejtoi gishtin nga Dejvid Gringlas, një i ri që punonte në laboratorin ku ishte zhvilluar bomba atomike. Gold pretendoi se Gringlas ishte edhe më i përfshirë në spiunazh sesa Fuks. Pas arrestimit të tij, Gringlas pranoi menjëherë dhe më pas akuzoi motrën dhe kunatin e tij, Ethel dhe Xhulios Rosenberg, si spiunët që kontrollonin të gjithë operacionin. Si Ethel ashtu edhe Xhulios kishin prirje të forta majtiste dhe ishin përfshirë shumë në çështjet politike në Shtetet e Bashkuara gjatë fundit të viteve 1930 dhe 1940. Xhulios u arrestua në korrik dhe Ethel në gusht 1950.
Gjykimi ishte jashtëzakonisht i shpejtë. Filloi më 6 mars deri më 29 mars dhe juria i kishte dënuar të dy për komplot e spiunazh. Rosenbergët patën një mbrojtje që shumë në atë kohë e kanë cilësuar si të paaftë. Megjithatë, më e dëmshme ishte dëshmia e Gringlas dhe Gold. Gringlas deklaroi se Xhulios Rosenberg kishte krijuar një takim gjatë të cilit Gringlas ia kaloi Goldit planet për bombën atomike. Gold mbështeti akuzat e Gringlas dhe pranoi se ai më pas ia kaloi planet një agjenti sovjetik. Kjo dëshmi vulosi fatin e Xhulios dhe megjithëse kishte pak prova që e lidhnin drejtpërdrejt Ethelin me krimin, prokurorët pretenduan se ajo ishte truri pas gjithë skemës. Juria i shpalli të dy fajtorë. Disa ditë më vonë, Rosenbergët u dënuan me vdekje. Ata u ekzekutuan më 19 qershor 1953 në burgun Sing Sing në Nju Jork. Të dy i qëndruar deri në fund pafajësisë së tyre.
Reaksioni
Rasti Rosenberg tërhoqi vëmendjen mbarëbotërore. Mbështetësit e tyre pohuan se ata po bëheshin “koka turku” të histerisë së Luftës së Ftohtë që po përfshinte Amerikën. Shkrimtari dhe filozofi francez Jean-Paul Sartre e quajti ekzekutimin e tyre një “linçim ligjor”. Të tjerë vunë në dukje se edhe nëse Rosenbergët i transmetonin sekrete sovjetikëve gjatë Luftës së Dytë Botërore, Rusia kishte qenë një aleate, jo një armik, i Shteteve të Bashkuara në atë kohë. Ata që e mbështetën vendimin këmbëngulën se çifti mori atë që meritonte për rrezikimin e sigurisë kombëtare duke dhënë informacione top-sekret mbi një armë shkatërruese për komunistët.
Natën që u ekzekutuan Rosenbergs, 19 qershor 1953, në qytetet amerikane u protestua ndaj asaj që shihej gjerësisht si një padrejtësi e madhe. Megjithatë, shumë amerikanë, përfshirë Presidentin Duajt Ajzenhauer, i cili kishte marrë detyrën 6-të muaj më parë, ishin të bindur për fajin e tyre. Gjatë dekadave vijuese polemikat mbi çështjen Rosenberg nuk u zbehën kurrë plotësisht.
Kërkesa për pafajësi
Ata quhen Majkëll dhe Robert. Janë dy djemtë e Ethel dhe Xhulios Rosenberg. Dhe e kanë kaluar jetën duke u përpjekur të provojnë pafajësinë e prindërve të tyre, të cilët u akuzuan dhe ekzekutuan për spiunazh. Pas vdekjes së prindërve, të mbetur jetim ata u adoptuan nga Abel dhe Ana Meeropol dhe për këtë shkak nuk mbajnë më mbiemrin Rosenberg
Majkëll dhe Robert bashkë-shkruan një libër për jetën e tyre dhe të prindërve të tyre, “Ne jemi djemtë tuaj: Trashëgimia e Ethel dhe Julius Rosenberg” i cili doli në qarkullim në vitin 1975.
Ata janë shprehur se babai i tyre nuk e meritonte dënimin me vdekje dhe se nëna e tyre ishte dënuar gabimisht. Dhe vazhdojnë të bëjnë fushatë që Ethel të shfajësohet ligjërisht pas vdekjes.
Në vitet 1990 u deklasifikuan dokumentat ku autoritetet amerikane ishin bindur plotësisht se Julius Rosenberg kishte kaluar Sovjetikët materiale sekrete të mbrojtjes kombëtare. Ende mbetet një dyshim që u ngrit për herë të parë gjatë gjyqit të Rosenbergs në pranverën e 1951, se Julius nuk mund të dinte ndonjë sekret të vlefshëm. Roli i Ethel Rosenberg dhe shkalla e saj e fajësisë mbetet gjithashtu një temë për debat.
“Një Tragjedi e Luftës së Ftohtë”, një libër i shkruar nga Anne Sebba dhe botuar nga Orion Books më 24 qershor 2021, trajton gjerësisht këtë ngjarje.
