Nga Bernard Landais
Analiza e origjinës së krizave ekonomike tregon gamën e gjerë të shkaqeve kryesore që kontribuojnë për të sjellë një krizë ekonomike dhe financiare. Falimentimi i SVB në Shtetet e Bashkuara dhe vështirësitë e Credit Suisse në Evropë kanë ringjallur spekulimet për ardhjen e një krize ekonomike dhe financiare të ngjashme me atë të vitit 2008.
Lëvizjet e fundit në bursat janë gjithashtu më të pasigurta, shumë larg euforisë së muajve të kaluar. Po kështu, sektori i pasurive të paluajtshme po fillon të lëkundet pas periudhës së zgjatur të fitimeve spekulative dhe çmimeve të pa kontrolluara.
Çfarë na tregon teoria ekonomike për këto perspektiva të krizës? Këtu po jap një këndvështrim të mbështetur kryesisht nga modeli makroekonomik “Ocean” botuar në një nga librat e mi të fundit, “Les Fluctuations economiques” (Fluktuacionet ekonomike).
Edhe nëse termi nuk duhet keqpërdorur, kriza ndonjëherë është e pranishme për shumicën e ekonomive botërore dhe shumë shpesh e sinkronizuar nga një vend në tjetrin. Modeli i Oqean u ndërtua pikërisht për të trajtuar këtë çështje duke reflektuar mbi kushtet e recesionit të madh ekonomik dhe financiar të viteve 2008-2009; prandaj mund të ndiqet për të kuptuar gjenezën dhe rrjedhën e krizave.
“Modeli i Oqean”
Para së gjithash, çfarë do të thotë fjala “Krizë” në ekonomi dhe si të dallojmë një krizë nga një rënie në ecurinë e rritjes ekonomike?
Përgjigjet janë të pritshme: një krizë ekonomike është një rënie mjaft e fortë e PBB-së për një periudhë prej një ose disa vitesh dhe që pasojat e saj në kushtet e falimentimeve, uljes së kapitalit, punësimit dhe varfërisë të jenë të qëndrueshme dhe serioze.
Në të kaluarën, ekonomistët preferonin të flisnin për ciklet dhe teorinë e ciklit, sepse ata këmbëngulnin në përsëritjen pothuajse mekanike të krizave të prodhimit në intervale pak a shumë të rregullta, por ne mund të kthejmë faqen, rregullsia me kalimin e kohës është zhdukur plotësisht.
Jemi mësuar të flasim për Krizën e Madhe ose “Depresionin e madh” të viteve 1929-33 ose së fundmi për Recesionin e Madh të viteve 2008-2009 dhe këmbëngulim që përtej përmasave të tyre të mëdha ato u ndjenë gjeografikisht në të gjithë botën kapitaliste.
Kur studiojmë pasojat e krizave ekonomike, kuptojmë se dëmi më i madh, humbja e prodhimit, papunësia, regjistrohet kur kriza ekonomike është në të njëjtën kohë një krizë financiare. Pra, krizat ekonomike dhe financiare janë ato që duhen shmangur.
Krizat ndonjëherë kanë të bëjnë vetëm me një vend të izoluar. Që të jetë kështu, një vend duhet të jetë mjaft i vogël dhe shkaqet e krizës duhet të jenë specifike. Për shembull, një vend që është një eksportues i vetëm i një malli kur çmimi i këtij malli bie shumë, ose një vend dominues, një sector i të cilit goditet nga ngjarje të veçanta; konsideroni rastin e Libanit bashkëkohor për sektorin e tij financiar.
Infektimi
Krizat janë shpesh ngjitëse dhe aq më tepër në kohën tonë kur tregtia është e globalizuar. Ato janë veçanërisht të tilla sepse sistemet financiare janë të ndërvarura. Kështu, në vitin 2008, asnjë vend perëndimor nuk ishte në gjendje të mbrohej nga kriza e subprimeve, edhe pse çështja që në fillim ishte tërësisht amerikane. Pesha e një ekonomie që nis çekuilibrin, këtu SHBA-ja, është padyshim një faktor kryesor infektimi për ekonomitë e huaja të lidhura, dhe kjo është arsyeja pse alarmi aktual në sistemin e saj bankar është i rëndësishëm. Prandaj, krizat “ekonomike dhe financiare” janë më ngjitëse sepse janë në rradhë të parë financiare.
Leximi i propozuar nga Ocean korrespondon me një mesatare ndërmjet parimit të Robert Lucas dhe atij të Joseph Schumpeter. Për Robert Lucas “Të gjitha ciklet janë njësoj!”. Për Joseph Schumpeter, është më mirë t’i studiojmë ato me metodën historike, sepse, sipas tij, dallimet nga një episod në tjetrin janë më të theksuara sesa ngjashmëritë e tyre.
Shkaqet e krizave
• Është e qartë se kriza financiare është një situatë në të cilën “kushtet e kredisë”, një koncept i paraqitur nga nobelisti i fundit Ben Bernanke dhe i përfshirë në modelin e Oqeanit, janë krejtësisht jashtë funksionit. Ekziston një nomenklaturë e krizave financiare sipas karakteristikave të tyre fillestare:
• krizat bankare me panik dhe/ose falimentime;
• krizat valutore, pra kolapsi i vlerës së monedhës kombëtare;
• krizat e borxhit sovran përmes rënies së vlerës së letrave me vlerë të qeverisë dhe falimentimeve shtetërore;
• krizat e bursës ose rrëzimet e bursës që korrespondojnë me “flluska spekulative të shpërthyera”;
• krizat e kufizimit monetar të lidhura me një politikë të luftimit të inflacionit;
• krizat e obligacioneve.
Krizat e pasurive të paluajtshme nuk janë financiare në kuptimin e ngushtë të fjalës, por ato mund të çojnë në to shumë shpejt, siç e pamë me episodin subprime gjatë krizës së viteve 2008-2009. Ndonjëherë, disa lloje krizash financiare kombinohen me njëra-tjetrën dhe situata bëhet edhe më e rëndë.
Ekuacioni për përcaktimin e PBB-së, i analizuar në detaje në modelin Oqean, është padyshim marrëdhënia që duhet parë nga afër për të shpjeguar lëvizjet reale të një krize ekonomike.
Nuk është vetëm një marrëdhënie e tipit Keynesian me një mbizotërim të kërkesës agregate. Në të vërtetë, ndër faktorët që kontribuojnë në evolucionin e prodhimit dhe punësimit në periudha afat shkurtëra, ka edhe elementë që kontrollojnë kërkesën dhe elementë që kontrollojnë ofertën e prodhimit të kompanive.
Në të dyja rastet, aktiviteti varet nga një gamë e madhe parashikimesh të formuara nga disa dhe nga të tjerët: parashikimet e të ardhurave të ardhshme, parashikimet e fitimeve aktuale dhe fitimet e një të ardhmeje më të largët, parashikimet e vlerës së aktiveve që kontrollojnë efektet e pasurisë, pritjet e inflacioni dhe kurset reale të këmbimit, pritshmëritë për normat reale të interesit… Këto janë përcaktuesit e luhatjeve të të ardhurave dhe punësimit. Kështu, duke kombinuar ekuacionet për përcaktimin e produktit dhe kredisë, kemi çelësin për të shpjeguar krizat ekonomike dhe financiare.
Në fakt, këto dy marrëdhënie përfshijnë të gjithë gamën e pritjeve paraprake të përmendura tashmë:
1. Për produktin ose të ardhurat e ardhshme
2. Për inflacionin e ardhshëm
3. Për përfitime afatshkurtra
4. Për fitime afatmesme
5. Vlera e aseteve
6. Rreziku financiar
7. Politika monetare e ardhshme
Një krizë ka të ngjarë të ndodhë kur një ose më shumë nga pritshmëritë e cituara më sipër shkojnë në ekstreme negative duke u shoqëruar me shumë pesimizëm. Nëse kufizohemi në krizat ekonomike dhe financiare, në veçanti, tre pritshmëri shumë të ndjeshme mund të shkojnë keq:
Pritjet e fitimeve të ardhshme (4) të cilat kalibrojnë investimet; Pritjet e vlerave të aktiveve (5): aksione, obligacione private dhe publike, pasuri të paluajtshme, valutë, etj.; Pritjet e rrezikut financiar (6), kryesisht mospagesa nga debitorët.
Prandaj, këto pritshmëri mund të zhyten në pesimizëm dhe të fshijnë investimet dhe kreditë. Ky është shpjegimi i origjinës së krizës që ofron “modeli Oqean”, një shpjegim që duket se i përshtatet situatës aktuale, të paktën për dy mekanizmat e fundit.
Konkretisht, pesimizmi mund të vijë nga një fenomen ekzogjen, lufta, epidemia… ose thjesht nga një përmbysje e humorit pas një periudhe të fortë euforie. Do të mbahet mend se në episodin e largët në lidhje me Sistemin e Ligjit John Law, aksionet e West India Company ishin rritur shumë, me një zgjerim ekstrem të kredisë së Bankës Mbretërore për të mbështetur lëvizjen në rritje të bursës. Por thashethemet për natyrën e kufizuar në mënyrë të pashmangshme të fitimeve të kësaj kompanie përmbysën pritshmëritë dhe shkaktuan një zbritje në ferr, duke fshirë gjithçka dhe në veçanti pasurinë e aksionerëve.
Problematika e pritshmërive
Ekzistojnë dy elementë të besueshëm për arsyetimin për krizat: pritshmëritë e ndjeshme kanë më shumë gjasa të kthehen drejt pesimizmit dhe krizës, nëse ato kanë qenë shumë optimiste për një kohë të gjatë.
Për disa vite, flluskat e optimizmit i privojnë lojtarëve sensin e tyre kritik dhe maturinë e tyre, gjë që dobëson tregjet. Investime të caktuara industriale janë bartës të gjatë të fitimeve të siguruara, të cilat e rrisin nivelin e besimit mbi besimin e arsyeshëm; por ndonjëherë, sipërmarrësit e fundit që kanë mbërritur në këtë sektor e gjejnë veten në një qorrsokak tregjesh të ngopura.
Një shembull i kësaj u dha nga kriza “aziatike” e vitit 1997, kur investimet në pasuri të paluajtshme për zyra e mjedise biznesi ngopën tregun, veçanërisht në Tajlandë.
Vini re, si rezultat, një nga rolet e shtetit dhe bankave qendrore është të parandalojnë krizat duke parandaluar spekulimet e ekzagjeruara dhe zbutjen e euforisë. Ushtrimi nuk është i lehtë, sepse masat e moderuara që merren shumë vonë për këtë qëllim ndonjëherë mund të çojnë në kthimin e frikshëm të pesimizmit; dhe në këtë rast, ilaçi është më i keq se sëmundja!
Pritshmëritë, në shtatë format e përmendura më lart, janë të ndërlidhura fort dhe ndikojnë njëra-tjetrën. Optimizmi është ngjitës si pesimizmi dhe kërcen nga një formë pritjeje në tjetrën. Pra, kur vlerat e aktiveve të pasurive të paluajtshme (5) të përdorura si kolateral për kreditë hipotekore dyshohen se bien ndjeshëm, bankat do të fillojnë të mendojnë mbi pritshmëritë pesimiste për aftësinë paguese të klientëve të tyre, duke çuar në një rritje të rrezikut financiar (6 ). Në mënyrë të ngjashme, nëse qeveritë janë me nivel të lartë borxhi, pritshmëritë për vlerën e obligacioneve qeveritare kanë gjithmonë gjasa të bien.
Kjo është arsyeja pse bankat qendrore shpesh i blejnë këto obligacione. Kështu bëri edhe BQE-ja në mënyrë parandaluese gjatë krizës së Covid-it të vitit 2020. Edhe me këtë rast ajo emetoi sasi parash përmes procedurave të saj të lehtësimit sasior.
Disa konsiderata përfundimtare
Paraqitja e origjinës së krizave tregon gamën e gjerë të shkaqeve kryesore që ndikojnë për të sjellë një krizë ekonomike dhe financiare, në thelb, një përmbysje pesimiste për një parashikim të ndjeshëm. Goditja fillestare është pothuajse gjithmonë afër një prej pritshmërive të pranishme në përcaktimin e produktit dhe/ose kushteve të kredisë.
Periudha e parandalimit të krizës zakonisht mbyllet shumë përpara se të ndodhë një krizë. Shpesh, është tepër vonë për të kufizuar pritshmëritë tepër optimiste në fusha të ndryshme: fitimet e ardhshme, produkti i ardhshëm, besimi financiar, vlerat e aseteve… Më keq, përpjekja për t’i bllokuar ato është një rrezik për nxitjen edhe më të madhe të tyre. Prandaj, në situatën aktuale (mars 2023) tashmë është tepër vonë. Nuk ka më kohë për vaksinim apo trajtim parandalues paraprak.
Kështu, Bankat Qendrore janë ngurtësuar përballë çrregullimit financiar; kriza e vitit 2008 tregoi efektivitetin e reagimit të saj ndaj një krize financiare, me bankat qendrore më të shpejta (SHBA) që e kishin kaluar më lehtë sesa ato që kishin pritur (BQE). Trajtimi i krizave financiare është më i njohur dhe efektiv…
Për të përfunduar me rreziqet e këtij muaji mars 2023, dy vërejtje : nëse Shtetet e Bashkuara përfaqësojnë, si në vitin 2008, rrezikun kryesor, të kujtojmë se pas vitit 2007, disa institucione financiare ishin shpëtuar në kushte të mira dhe se mbështetja nga Lehmann Brothers nuk shpjegohej domosdoshmërisht me arsye thjesht ekonomike.
Nëse motivime të tilla disi të turbullta do të rinovoheshin për një bankë më të madhe se SVB, në një kontekst të tensionuar të politikës së brendshme, gjithçka mund të përkeqësohej sërish. Është e qartë se Rezerva Federale nuk është “politikisht e pastër”!
Së fundi, le të kujtojmë rregullin pothujase-biblik të paraqitur nga Ludwig Von Mises: “Asnjë ekonomist nuk e di ditën apo orën e një krize ekonomike dhe financiare”. Nga njëra anë është grumbulli i kashtësh gati për t’u ndezur, nga ana tjetër është shkrepsja që rrotullohet rreth tij. Askush nuk e di nëse dhe kur ajo mund t’i vërë flakën.
FMN paralajmëron “pasiguri të lartë” rreth situatës financiare globale
Që nga rënia e Silicon Valley Bank (SVB) më 10 mars 2023, situata financiare globale ka qenë e tensionuar. Credit Suisse, për shembull, në një gjendje katastrifike u mor nga simotra e saj UBS.
Dhe nëse klima tenton të qetësohet, kreu i FMN-së kërkon “të qëndrojnë vigjilentë”. Shefja e Fondit Monetar Ndërkombëtar (FMN), Kristalina Georgieva, ka bërë thirje që të “mbetemi vigjilente” përballë “pasigurisë” ende “të lartë” në sektorin financiar, komente që erdhën mbas disa situatave shqetësuese të fundit të disa bankave të rëndësishme perëndimore.
Falimentimi i bankës kaliforniane Silicon Valley Bank (SVB) më 10 mars ngriti shqetësime për shëndetin e sektorit bankar në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë. Viktima e parë evropiane, Credit Suisse u ble nga UBS të dielën më 19 mars për një pjesë të vlerës së saj të tregut të aksioneve.
“Është e qartë se rreziqet për stabilitetin financiar janë rritur,” tha Kristalina Georgieva në Forumin e Zhvillimit të Kinës, një ngjarje e organizuar nga qeveria kineze në Pekin. Marrja e Credit Suisse nga UBS, e pilotuar nga autoritetet zvicerane, si dhe masat e fundit nga bankat qendrore për të përmirësuar aksesin në likuiditet, kanë ndihmuar në shmangien e panikut, por nuk kanë arritur të rivendosin stabilitetin në tregje.
“Politikbërësit kanë ndërmarrë veprime vendimtare në përgjigje të rreziqeve për stabilitetin financiar”, theksoi Kristalina Georgieva në fjalën e saj. “Këto masa kanë lehtësuar deri diku tensionet në tregje, por pasiguria është e lartë, duke nënvizuar nevojën për të qëndruar vigjilentë.” Por, vlerat bankare në bursat evropiane ranë sërish të premten më 24 mars.
Deklaratat e fundit të Christine Lagarde, Presidente e Bankës Qendrore Evropiane (BQE), që rikonfirmojnë qëndrueshmërinë e sistemit bankar, dhe ato të presidentit francez Emmanuel Macron ose kancelarit gjerman Olaf Scholz, që synonin të ishin qetësuese, nuk arritën të qetësonin shpirtrat. Presidenti i SHBA Joe Biden i tha në Otava (Kanada) se “bankat po ecnin mjaft mirë” dhe se ai nuk shihte asgjë “për të shpërthyer”. Megjithatë, ai pranoi se do të duhet “pak kohë që gjërat të qetësohen”.
