Ekspertët paralajmërojnë se ngrohja globale po përkeqëson rreziqet e natyrshme të alpinizmit në lartësi të mëdha
Nag Neelima Vallangi
Ndërsa alpinizmi në lartësi të madhe vjen me një rrezik të natyrshëm orteku, ngrohja globale po e përkeqëson rrezikun gjatë sezonit të ngjitjeve në vargmalet e Himalajeve, paralajmërojnë ekspertët.
Sipas një analize të kohëve të fundit, të paktën 564 njerëz humbën jetën nga ortekët ndërsa ngjiteshin në majat mbi 4,500 metra (14,770 këmbë) në Himalaje gjatë pesë dekadave të fundit. Duke ngushtuar të dhënat në 14 majat mbi 8,000 metra dhe disa majat e tjera të shquara të ngjitjes mbi 6,000 metra në Himalaje, ka pasur të paktën 1,400 vdekje nga alpinistët midis viteve 1895 dhe 2022, 33% e të cilave ishin për shkak të ortekëve.
Alan Arnette, një alpinist dhe kronist i stinëve të ngjitjes në Nepal, tha se ortekët fatalë në majat e njohura duke përfshirë Everestin, Ama Dablam, Manaslu dhe Dhaulagiri nuk ishin një zhvillim i kohëve të fundit. “Malet do të bien me ortek. Ata e kanë bërë këtë për dekada”, tha ai.
Frekuenca dhe koha e këtyre orteqeve të fundit, megjithatë, mund të jetë një tregues i asaj që e ardhmja i pret alpinizmit në Himalajet në një botë që po ngrohet.
Sezoni i ngjitjeve në Himalajet qendrore, ku ndodhen shumica e majave të tjera të njohura të ngjitjes, tradicionalisht ka qenë kur moti është i kthjellët nga marsi në maj, para sezonit të musonit dhe pas tij nga shtatori në nëntor. Kjo përkon me sezonin e cikloneve në Oqeanin Indian dhe deri vonë nuk ishte një shqetësim i madh.
“Malësitë e Himalajeve janë përgjithësisht të mbrojtura nga ndikimet e cikloneve me origjinë nga Oqeani Indian pasi ciklonet humbasin energjinë ndërsa udhëtojnë nëpër tokë,” tha Arun Bhakta Shrestha, një shkencëtar klimatik në Qendrën Ndërkombëtare për Zhvillimin e Integruar Malor. “Megjithatë, herë pas here ciklonet ndikojnë në brendësi të malësive të Himalajeve duke shkaktuar reshje të tepërta bore dhe madje duke shkaktuar humbje jetësh.”
Roxy Mathew Koll, një shkencëtare klimatike në Institutin Indian të Meteorologjisë Tropikale, tha: “Si përgjigje ndaj ngrohjes së shpejtë në Oqeanin Indian, musonët është bërë më i çrregullt, me periudha të shkurtra shirash të dendur dhe periudha të gjata thatësie, dhe ciklonet në Detin Arabik janë rritur në frekuencë, intensitet dhe kohëzgjatje – dhe ato po intensifikohen shpejt si në Detin Arabik ashtu edhe në Gjirin e Bengalit.
Me ndryshimet e mprehta në modelet e reshjeve të musonit dhe ciklonet që formohen më shpesh dhe me intensitet më të madh në Oqeanin Indian që po ngrohet me shpejtësi, sezoni dikur i parashikueshëm i ngjitjeve po ndërpritet më shpesh nga këto sisteme stuhie të mbingarkuara.
“Në vitin 1996, kur patëm atë fatkeqësi në Everest [në të cilën tetë alpinistë vdiqën në një stuhi], thjesht çimentoi absolutisht faktin që ju duhet të merrni parasysh atë që po ndodh në Gjirin e Bengalit. Nëse ka një ciklon atje, ju duhet ta shikoni atë, “tha Chris Tomer, një meteorolog dhe parashikues i motit për ekspeditat alpinistike në Himalaje.
“Në pesë vitet e fundit, katër nga pesë vitet na u desh të shqetësoheshim për diçka në Gjirin e Bengalit gjatë sezonit të kulmit të ngjitjeve në Everest.”
Të dhënat sugjerojnë se majat e njohura në Himalajet qendrore, duke përfshirë Annapurna dhe Everest, dhe ato brenda ndikimit të zgjeruar të musonit, si Nanga Parbat në Himalajet perëndimore, tashmë paraqesin një rrezik shumë të lartë orteku për alpinistët.
Reshjet e freskëta dhe të dendura të borës janë një nga shkaqet kryesore të orteqeve dhe kur në këto male ndodhin stuhi josezonale, rritet edhe rreziku dhe mundësia për vdekje.
Tomer, i cili ka bërë parashikime për gati dy dekada, tha: “Jo se moti nuk ishte sfidues 20 vjet më parë, por ishte me të vërtetë diçka për të parë sasinë e borës në Manaslu dhe Dhaulagiri dy vitet e fundit. Ata dallohen me disa nga moti më ekstrem gjatë viteve të fundit.”
Rreziku i ortekëve përkeqësohet gjithashtu nga temperaturat e larta. Sipas një studimi të vitit 2018 që përdori unazat e pemëve si një përfaqësues, në mungesë të vëzhgimeve afatgjata, për të rindërtuar historinë e ortekëve të borës në Himalajet indiane, temperaturat më të ngrohta në dimër dhe në pranverën e hershme kanë çuar në një rritje të frekuencës së ortekëve.
Për më tepër, një studim i vitit 2021 zbuloi se ortekët mund të bëhen më vdekjeprurëse, me asfiksinë dhe traumat që shkaktojnë gjithnjë e më shumë vdekje nga ortekët në një klimë në ndryshim pasi dendësia më e lartë e borës në ortekët më të lagësht mund të kufizojë frymëmarrjen e viktimave të varrosura plotësisht. Traumat e topitura dhe lëndimet dytësore gjithashtu mund të bëhen më të shpeshta pasi mbulesa e borës bëhet më e hollë dhe vrazhdësia e terrenit rritet.
Vargmalet Himalayan po ngrohen dy herë më shpejt, dy herë më shpejt se mesatarja globale dhe ekspertët sugjerojnë se paqëndrueshmëria e akumulimeve të dëborës të shkaktuara nga temperatura, që çon në një rritje të aktivitetit të ortekëve, mund të pritet të vazhdojë në të ardhmen.
Për shkak të mungesës së vëzhgimeve afatgjata dhe dokumentacionit të dobët, si dhe të kuptuarit të kufizuar të marrëdhënies komplekse midis klimës dhe shkaktarëve të mundshëm, rritja e vazhdueshme e vdekjeve nga ortekët nuk mund t’i atribuohet përfundimisht asnjë faktori të vetëm për momentin, paralajmëroi Jakob Steiner, hidrolog në Konsorciumin e Universitetit Himalayan dhe Universitetin e Gracit në Austri, dhe një nga autorët e punimit të fundit.
“Ka shumë gjëra të tjera që po ndodhin, kështu që është e vështirë të thuhet se është vetëm ndryshim klimatik. Por gjurma e saj mund të shihet. Ne jemi duke e bërë këtë punë [duke përgatitur një regjistrim gjithëpërfshirës të ortekëve] sepse përfundimisht duam të bëjmë punën e atribuimit,” tha ai.
