Kush do të kishte guximin të vinte në skenë epikun koral të John Tavener-it? Ne bisedojmë me ekipin që qëndron pas inskenimit që hap Festivalin Ndërkombëtar të Edinburgut të këtij viti, ndërsa pjesëmarrës të premierës së vitit 2003 kujtojnë sfidat dhe shpërblimet.
Nga Flora Willson
Cili ka qenë koncerti më i gjatë ku keni qenë ndonjëherë? A ju ka ndodhur të prisni më shumë bis-e nga sa kishit llogaritur, duke u shqetësuar për trenin e fundit? Apo gjatë një simfonie, të ndjeni nevojën e fortë për t’u ngritur e shtrirë paksa?
Po për veprën më të gjatë të vetme muzikore? Dashamirët e operës mund të simpatizojnë (ose jo) batutën e Rossinit për Wagner-in: “momente të mira, por çerek-orëshe të tmerrshme”. Megjithatë, askush nuk mund të mohojë përmasat monumentale të veprave si Die Meistersinger, që zgjat rreth 4 orë e gjysmë, pa përfshirë pushimet. E pastaj kemi ciklin Ring të të njëjtit kompozitor – rreth 15 orë gjithsej, megjithëse i ndarë në katër pjesë: sa më afër maratonës sesa koncertit tradicional.
Por jashtë kanonit të zakonshëm, ekzistojnë disa vepra të gjata sa përjetësia, që lëvizin në periferi të muzikës klasike. Disa janë thjesht prova qëndrueshmërie: Vexations e Erik Satie, për shembull, zgjat mes 10 dhe 19 orë, me 840 përsëritje të të njëjtit motiv – së fundmi u ekzekutua për herë të parë live në Britani nga pianisti Igor Levit, në bashkëpunim me artistën Marina Abramović.
Të tjera veçojnë atë që studiuesi Tim Rutherford-Johnson e quan “një estetikë e mbingopjes”, si cikli 29-orësh i operave “Licht” nga Karlheinz Stockhausen – një pjesë kërkon “një orkestër në formën e një fytyre”, një tjetër katër helikopterë në ajër.
Por për nga gjatësia e thjeshtë, asgjë nuk ia kalon veprës Longplayer – një kompozim për tasat këndues tibetianë, që filloi më 31 dhjetor 1999 dhe është konceptuar të zgjasë 1000 vjet. “Është një formë jete artificiale e programuar për të kërkuar strategjitë e veta të mbijetesës”, thotë autori i saj, Jem Finer. Dhe instrumentistët kryesorë? Kompjuterët.
Por kur përfshihen qenie njerëzore, sfidat marrin tjetër formë. Sidomos kur janë qindra.
Hapja e Festivalit Ndërkombëtar të Edinburgut 2025 do të sjellë rreth 250 këngëtarë në një interpretim të veprës 8-orëshe korale të John Tavener-it, The Veil of the Temple. Është hera e parë që kjo vepër interpretohet në Britani pas premierës në Temple Church të Londrës në vitin 2003. Sipas drejtueses së festivalit, Nicola Benedetti, kjo vepër është “një hedhje drejt ekstremit dhe një përballje me ekzistencën”. Me tekst në pesë gjuhë, e ndarë në tetë cikle dhe që përfshin katër besime të mëdha, Tavener e koncepton si “një histori për bashkimin tonë përballë dallimeve”.
“Kur nisi premiera, koha u ngadalësua dhe u zgjat deri në atë pikë sa nuk kishte më rëndësi ora. Muzika ishte vetë bota: thjesht jetoje brenda saj.”
Por si menaxhohet një vepër kaq kolosale? Nick Zekulin, drejtuesi muzikor i festivalit, pranon: “Ka një anë logjistike që është e pabesueshme. Sfida më e madhe është provat.” Të tre koralet – Edinburgh Festival Chorus, Monteverdi Choir dhe National Youth Choir of Scotland – ushtrojnë veçmas, por sinkronizimi me skenografinë është sfidues “pa kaluar në 10-orëshe, që thjesht nuk bëhen”.
Tavener e përshkroi veprën si një vigjilje tërë natën, por edhe vetë ai u habit kur Temple Music Trust i kërkoi një vepër që zgjaste gjithë natën. “Nuk ishte ideja ime e çmendur,” tha ai disa javë para vdekjes në 2013. “Mendova se ishte e pamundur të shkruaja shtatë orë muzikë, por ajo thjesht rritej.”
Gjatësia ekstreme është një homazh ndaj ritualeve të gjata fetare, veçanërisht në traditën ortodokse, të cilës Tavener iu bashkua në vitin 1977. “Shpresoj që udhëtimi i gjatë përmes shtatë cikleve të para të na çojë drejt një kulmi intensiteti shpirtëror,” shkroi ai. “Veil of the Temple është një përpjekje për të rikthyer imagjinatën e shenjtë.”
Thomas Guthrie, regjisori i këtij produksioni, ishte vetë këngëtar në premierën e 2003. “Në fillim, askush nuk dinte si do shkonte apo çfarë duhej bërë.” Si u përgatit për solon e vet në orën 2:30 të mëngjesit? “Banane. Dikush më tha që janë ushqimi më i mirë për të qëndruar zgjuar.” Dhe kur nisi cikli i tetë, i duhej të këndonte: “Zgjohu, ti që fle” – dhe të zgjonte publikun duke mbajtur një qiri në dorë.
Steven Poole, kritik i The Guardian, që ndoqi premierën e vitit 2003, kujton: “Muzika të fuste brenda një bote tjetër. Koha nuk ekzistonte më.” Këshilla e tij për publikun këtë vit? “Merrni batanije. Dhe tregohuni të rreptë me ata që shikojnë telefonin.”
Performanca e këtij viti do të ndryshojë disi nga ajo origjinale: fillon në orën 14:30 dhe përfundon në 22:30 – më e përshtatshme për gjumin e natës. Zekulin e pranon: “E ndjemë si kompromis, por të vlefshëm. Po të ishte fundjava e fundit e festivalit, ndoshta do e bënim gjithë natën. Por ta fillosh festivalin kështu dhe të kërkosh nga publiku të shkojë në recital në orën 11 të nesërmen… është shumë.”
Guthrie thotë se “është për të ardhur keq” që mungon kalimi nga nata në agim, por shpreson ta zëvendësojë përmes ndriçimit, magjisë, muzikës dhe vetë hapësirës. Edhe pse Usher Hall nuk është një kishë, “ka shpirtin e vet – me historinë e shfaqjeve dhe publikut që ka kaluar aty”.
Dirigjentja Sofi Jeannin pranon se sfida më e madhe për të është qëndrueshmëria: “Nuk kam përjetuar kurrë një vepër 8-orëshe më parë. Nuk pranova menjëherë – kisha nevojë të reflektoja: jam unë personi i duhur? Mund ta menaxhoj ritmin e saj?” Ndryshe nga këngëtarët që do të kenë pushime, ajo do të jetë gjithë kohën “në punë”. “Sa më afër datës jemi, aq më pak pushime dua,” thotë me sy që shkëlqejnë.
Zekulin siguron se do të ketë tri pushime të shkurtra gjatë interpretimit. Audienca mund të hyjë e të dalë, të lëvizë, madje kanë menduar të përdorin edhe disa “aktues” që të krijojnë një atmosferë lirie dhe natyrshmërie. Stolat e Usher Hall janë risistemuar për rehati maksimale – dhe përveç kësaj, ulëset në zona të veçanta do të zëvendësohen me… qese me fasule! “Seriozisht?” “Po,” thotë ai. “Janë cilësore – jo si ato që mbajmë mend ne.”
Burimi: The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi
