Hannah Lavery*
Si një vajzë e re që u rrita në Edinburg, më mësuan se ky qytet ishte ndërtuar mbi gjeniun e Iluminizmit skocez. Kjo histori na ishte ngulitur thellë në kocka dhe përcillej si një trashëgimi e çmuar. Ajo formësoi ndjenjën tonë për vetveten dhe besimin se Skocia kishte dhënë një kontribut të drejtë dhe të denjë për botën.
Kaluan pranë nesh statujat e David Hume dhe Adam Smith-it. I festonim si prijës të mendimit dhe i shpallnim si të “tanët”. U ngritën për nder të tyre monumente madhështore. Por askush nuk fliste për atë që fshihej pas shkëlqimit të tyre — për punën e kujt u ndërtua pasuria e tyre, për trupat e kujt u vodhën, u zhveshën nga dinjiteti dhe u abuzuan si pasojë e “mendimeve” të tyre. Edinburgu nuk u paraqit si një qytet bashkëfajtor, por si qyteti i gjeniut. Dhe ajo heshtje na formësoi.
Tani, raporti i Universitetit të Edinburgut mbi trashëgimitë e tij të lidhura me skllavërinë dhe kolonializmin bashkohet me një përballje më të gjerë që po zhvillohet në të gjithë Skocinë. Ai përballet me tregimet që na janë thënë – dhe që ne vazhdojmë t’i tregojmë. Tregime që na pëlqen t’i tregojmë.
Skocia prej kohësh është paraqitur si një komb në margjinat e perandorisë. Flasim për veten si të shtypur, si viktima – ose në rastin më të mirë, si pjesëmarrës të padëmshëm në projektin imperial britanik. Por shumë prej nesh, përmes historive tona familjare, e kemi ditur gjithmonë se kjo nuk është e tëra. Është një gënjeshtër me lëshime. Një gënjeshtër që na ka përjashtuar, na ka përzënë nga një histori kombëtare ku edhe ne kemi kapituj për të shtuar, dhe ku kemi të drejtën të jemi pjesë.
Hetimi i fundit i Universitetit të Edinburgut është tronditës. Ai përqendrohet te përfitimet financiare të institucionit nga skllavëria në plantacione, mbështetja e tij intelektuale për pseudoshkencën racore dhe përjetësimi i figurave koloniale. Ai tregon sesi mendimi i Iluminizmit skocez shërbeu për të justifikuar hierarkitë racore. Këto nuk janë zbulime për shumë skocezë me ngjyrë, apo për ata të përfshirë në lëvizjen kundër racizmit – janë vetëm konfirmime të të vërtetave të jetuara dhe të mohuara për një kohë të gjatë.
Dhe megjithatë, përballemi ende me mohime, me minimizime dhe me një reagim mbrojtës të një kombi që nuk ndihet rehat me të vërtetën për vetveten. Ekziston një refleks për të ruajtur krenarinë me çdo kusht – edhe kur ky kusht është përjashtimi dhe fshirja e bashkëqytetarëve tanë nga historia; e historive dhe tregimeve të tyre për Skocinë.
Zbulimin e rolit thelbësor të Skocisë në skllavëri dhe kolonializëm e kanë udhëhequr figura si akademikët Geoff Palmer dhe Stephen Mullen, Zandra Yeaman nga Muzeu Hunterian, Lisa Williams – themeluese e “Shëtitjes së Historisë së Zezë të Edinburgut” – dhe poetja Shasta Hanif Ali, e cila eksploron tregimet e dado-ve indiane që jetuan dhe punuan në Edinburg. Puna e tyre na ka ndihmuar të kuptojmë histori të mohuara dhe u ka dhënë shumë prej nesh një ndjenjë më të fortë përkatësie. Raporti i Universitetit të Edinburgut i shton peshë kësaj pune të gjatë dhe të vyer. Por çfarë do të ndodhë më tej?
Raca është një ndërtim shoqëror. Por sot duhet të përballemi me faktin se ajo u ndërtua, pjesërisht, këtu – nga të ashtuquajturit “burra të mëdhenj” – burrat tanë të mëdhenj – trashëgimia e të cilëve vazhdon të formësojë vendin dhe institucionet tona. Dhe kjo trashëgimi vazhdon të na dëmtojë.
Ky dëm nuk është abstrakt. Vetëm gjatë vitit 2024, Policia e Skocisë regjistroi 4,794 krime urrejtjeje në bazë të Ligjit të Ri për Krimet e Urrejtjes dhe Rendin Publik. Personat me prejardhje të zezë ose të minoriteteve janë 60% më të prirë të jetojnë në zonat më të varfra të Skocisë sesa bashkëqytetarët e tyre të bardhë. Punëtorët me ngjyrë përballen me më shumë pengesa në sektorin publik sesa ata të bardhë.
Këto janë jehona të një trashëgimie të lindur nga filozofia e Iluminizmit që teorikisht përkufizonte hierarkitë racore – ide që u paraqitën si shkencë, por që më pas u përdorën për të justifikuar skllavërinë dhe kolonializmin. Narrativat e supremacisë së bardhë dëmtojnë të gjithë, por veçanërisht rrezikojnë dhe errësojnë jetën e njerëzve me ngjyrë.
Prandaj ajo që vjen më pas duhet të shkojë përtej faljes dhe simbolikës. Ajo duhet të jetë strukturore, e qëndrueshme dhe thellësisht imagjinative. Arsimi është thelbësor. Jo vetëm për të korrigjuar të kaluarën, por për të transformuar mënyrën si e përfytyrojmë dhe ndërtojmë një komb më të mirë. Brenda shkollave tona, reforma tashmë ka nisur – nisma si “Ndërtimi i shkrim-leximit racor” nga Education Scotland dhe kolektive si “Arsimtarët Anti-Racistë” ofrojnë burime dhe trajnim të domosdoshëm.
Këto përpjekje duhet të mbështeten me financime dhe vullnet politik për të pasur ndikim të vërtetë – për të ndryshuar mënyrën si e kuptojmë veten, si e ndërtojmë barazinë brenda institucioneve dhe si i mësojmë fëmijëve tanë historinë e Skocisë.
Në vitin 2022, Këshilli Bashkiak i Edinburgut miratoi Rishikimin për Trashëgiminë e Skllavërisë dhe Kolonializmit, duke përfshirë një falje publike dhe krijimin e një grupi zbatimi të kryesuar nga Irene Mosota për të udhëhequr veprimet riparuese. Një nga iniciativat, “Të ndalojmë Narrativën”, është edhe boshti i punës sime si makare e Edinburgut (poete zyrtare e qytetit). Takimet e rrjetit të shkrimtarëve BPOC në Universitetin e Edinburgut, si dhe puna e mentorimit dhe mbështetjes nga organizata We Are Here Scotland, janë shembuj të gjallë të kësaj pune riparuese. Kjo nuk është punë simbolike – është punë themelore. Ajo na lejon të rindërtojmë nga margjinat dhe të shkruajmë veten sërish në tregimin e Skocisë.
Ky është një bisedim i gjallë, ende i papërfunduar – një bisedë që duhet të përqafojë ndërthurjen e identiteteve, të mobilizojë solidaritetin dhe të rezistojë ndaj manipulimeve të së djathtës ekstreme që përdor pseudoshkencën dhe mohimin historik si armë. Kundërshtimi ndaj anti-racizmit shpesh maskohet si rezistencë ndaj “korektësisë politike”, ndërsa thirrjet për dekolonizim përqeshen apo shtrembërohen me qëllim. Por heshtja është bashkëfajësi.
Historia nuk është mbyllur. Rrëfimi ynë nuk ka mbaruar. Jemi të aftë të përballemi me veten me ndershmëri dhe vetëkritikë. Mund të ndjehemi krenarë për historinë tonë të lëvizjeve për drejtësi sociale – por kjo krenari duhet të përfshijë edhe njohjen e asaj që ndërtoi këtë vend. Kjo do të thotë të pyesim të kaluarën dhe të pranojmë arsyet e amnezisë sonë kolektive. Do të thotë të dëgjojmë zërat që për shumë gjatë janë heshtur. Ka ardhur koha, Skoci. Më në fund, ka ardhur koha.
*Poete dhe dramaturge skoceze/ The Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi
