Ekzekutimet nga një regjim hakmarrës në Teheran po shtohen me ritme alarmante. Perëndimi duhet të ndjekë një strategji tjetër.
Simon Tisdall
Varja është metoda e preferuar e ekzekutimit në Iran, ndonëse gurëzimi dhe kryqëzimi ofrojnë opsione të tjera për një teokraci gjithmonë e etur për hakmarrje. Vdekja përmes varjes nuk është domosdoshmërisht e shpejtë. Mbytja dhe ngulfatja mund të zgjasin disa minuta. OKB-ja raporton se mbi 600 persona janë ekzekutuar gjyqësisht vetëm këtë vit. Irani ka më shumë ekzekutime për frymë se çdo vend tjetër në botë. Që prej sulmeve të SHBA-së dhe Izraelit në qershor, numri i viktimave që janë disidentë politikë është rritur.
Pesëdhjetë ditë pas këtyre sulmeve të paligjshme ajrore dhe me raketa të ndërmarra nga presidenti amerikan Donald Trump dhe lideri izraelit Benjamin Netanyahu, nuk ka pasur asgjë pozitive – përkundrazi. Ndërsa ata mburren për një “sukses që ndryshon botën”, objektivat nuk janë arritur. Objektet bërthamore iraniane nuk u shkatërruan siç pretendoi Trump. Teherani nuk ka braktisur pasurimin e uraniumit. Regjimi nuk ra, ndonëse Netanyahu bëri thirrje për kryengritje. Përkundrazi, udhëheqësi suprem Ayatollah Ali Khamenei është bërë më sfidues. Ai ka nisur një shtypje të re ndaj kundërshtarëve – dhe ekzekutimet janë pasojë direkte e kësaj.
Duke dënuar varjen fundjavën e kaluar të të burgosurve politikë Behrouz Ehsani dhe Mehdi Hassani, Amnesty International e lidhi fatin e tyre me sulmet e SHBA-së dhe Izraelit. Të arrestuar në vitin 2022, ata u akuzuan për rebelim dhe “armiqësi ndaj Zotit”. U torturuan, u detyruan të nënshkruajnë rrëfime dhe u dënuan vitin e kaluar pas një gjyqi që zgjati pesë minuta. Vendimi për t’i ekzekutuar tani, tha Amnesty, “thekson përdorimin e pamëshirshëm të dënimit me vdekje nga autoritetet si mjet shtypjeje politike në kohë krize kombëtare për të shtypur mospajtimin dhe për të përhapur frikë”.
Qindra janë arrestuar që nga qershori në një fushatë të regjimit për të zbuluar spiunë dhe bashkëpunëtorë, të vërtetë apo të imagjinuar. Dështimet e theksuara të inteligjencës që lejuan, për shembull, Izraelin të lokalizojë dhe të bombardojë një mbledhje të këshillit kombëtar të sigurisë – duke plagosur presidentin iranian Masoud Pezeshkian – nuk u atribuohen zyrtarisht paaftësisë, por “kolaboratorëve të brendshëm”. Parlamenti iranian po shqyrton zgjerimin e përdorimit të dënimit me vdekje. Deri në 60 të burgosur politikë përballen me ekzekutim.
Kjo reagim tipikisht i ashpër nga klerikët radikalë përreth Khamenei-t, gjyqësori dhe Gardat Revolucionare ndodhi pavarësisht një vale ndjenjash patriotike pas sulmeve, të cilat raportohet se kanë vrarë të paktën 935 persona – shumica civilë – dhe kanë plagosur më shumë se 5,000. Duke intensifikuar shtypjen, regjimi humbi një mundësi për të kanalizuar zemërimin popullor – jo më pak edhe kundër Britanisë dhe qeverive evropiane që mbyllën sytë.
Veprimet e SHBA-së dhe Izraelit kanë pasur edhe pasoja të tjera të gjera e negative. Sulmet shkelën Kartën e OKB-së dhe të drejtën ndërkombëtare, siç theksoi grupi Brics i vendeve të “jugut global”. Teherani pezulloi inspektimet bërthamore të OKB-së. Ato përkeqësuan ndarjet SHBA–Europë. Dhe, ironikisht, rritën mundësinë që Irani të ndërtojë një bombë për vetëmbrojtje.
Irani insiston se nuk zotëron dhe nuk dëshiron armë bërthamore. Përkundër reputacionit të Izraelit në fushën e inteligjencës, as Netanyahu e askush tjetër nuk ka ofruar prova për të kundërtën. Vendimi për të sulmuar u bazua në një hamendësim, i nxitur nga frika dhe urrejtja. Ai shkaktoi dëme fizike serioze, por nuk ndryshoi mendësitë. Irani mbetet i vendosur të vazhdojë pasurimin e uraniumit për qëllime civile. Bombardimet ishin një dështim. Kërcënimi i zemëruar i Trump për të goditur përsëri është një pranim i kësaj dështimi.
Ajo që arriti ky akt i papërgjegjshëm agresioni ishte të inkurajojë shtete të papërgjegjshme, si Rusia, të besojnë se edhe ata mund të sulmojnë vende të tjera pa pasoja. Ai përforcoi bindjen në qarqet qeverisëse iraniane – dhe jo vetëm mes fraksioneve më radikale – se Perëndimi nuk është i besueshëm dhe se duhet një aleancë më e ngushtë me Kinën. Ai forcoi dorën e radikalëve, të cilët përkrahin luftërat përmes përfaqësuesve në rajon dhe operacionet e fshehta, të dokumentuara së fundmi, kundër Britanisë – duke thelluar statusin e Iranit si një “shtet i përjashtuar”.
Në një kuptim historik, Irani ishte dhe mbetet një tragjedi e shmangshme – një nga gabimet më të mëdha gjeostrategjike të Perëndimit. Mbështetja e pamend ndaj shahut ndihmoi në nxitjen e revolucionit të vitit 1979. Rritja në pushtet e klerikëve konservatorë, që nuk ishte e pashmangshme, së bashku me armiqësinë e vazhdueshme e të palogjikshme të SHBA-së – e ushqyer nga kujtimet e rrethimit poshtërues të ambasadës në Teheran – e bënë ndarjen të përhershme. Europa u përpoq dhe dështoi të ndjekë një rrugë të mesme. Në vitin 2018, Trump u tërhoq nga marrëveshja bërthamore e ratifikuar nga SHBA, OKB dhe BE, dhe rivendosi sanksione. Kjo ishte ndër gabimet më të rënda që na çoi drejt ngërçit të sotëm. Me udhëheqës më të mençur, gjithçka mund të kishte qenë ndryshe.
Të gjitha palët në këtë konflikt duhet të studiojnë filozofin francez të Iluminizmit, Charles de Secondat, baronin de Montesquieu, një kundërshtar të tiranisë në të gjitha format e saj. Në veprën e tij më të shitur të vitit 1721, Letra Persiane, shkruar më shumë se 300 vjet më parë, ai jep një paralajmërim mbresëlënës dhe profetik për atë që në atë kohë ishin armë imagjinare të shkatërrimit në masë. “Ti thua se ke frikë se mos zbulohet ndonjë mënyrë shkatërrimi më mizore se ato që përdoren tani,” shkruan udhëtari imagjinar persian Usbek një miku të tij. “Nëse një shpikje kaq fatale do të bëhej realitet, ajo shumë shpejt do të ndalohej nga ligji ndërkombëtar. Me pëlqimin unanim të çdo vendi, zbulimi do të fshihej.”
Në një kuptim, parashikimi optimist i Usbek-ut doli i saktë – armët bërthamore janë të ndaluara. Por jo “çdo vend” e respekton këtë ndalim. Nëse SHBA dhe Izraeli janë vërtet të sinqertë në përpjekjen për ta penguar Iranin të pajiset me bombë bërthamore, ata duhet të japin shembull: të reduktojnë dhe, në fund, të eliminojnë arsenalet e tyre bërthamore. Duhet të ndalojnë së kërcënuari me sulme të reja. Dhe duhet të mbështesin bisedimet për një marrëveshje rajonale për çarmatimin bërthamor, siç është propozuar nga ish-ministri i jashtëm iranian Mohammad Javad Zarif.
Vetëm atëherë, ndoshta, Teherani do të dalë nga izolimi. Vetëm atëherë, ndoshta, udhëheqësit e tij paranojakë do të ndalojnë së varuri njerëz të pafajshëm.
*Simon Tisdall është komentator për çështjet e jashtme në Guardian/ Përgatiti për botim: L.Veizi
