Alex Clark
Memuari i Lea Ypit, i cili fitoi çmime, “Free”, përshkruan përvojën e saj të rritjes në Shqipëri si para dhe pas periudhës komuniste. Libri i saj i ri, Indignity, rindërton jetën e gjyshes së saj, e cila erdhi në Tiranë nga Selaniku si një grua e re dhe u përfshi ngushtësisht në jetën politike të vendit. Ajo mban aktualisht katedrën Ralph Miliband në politikë dhe filozofi në London School of Economics. Shkrimtarja turke Elif Shafak është autore e më shumë se 20 librave, si në fushën e non-fiction, ashtu edhe në letërsinë fiksionale, përfshirë romanin e nominuar për Booker 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World dhe, më së fundmi, There Are Rivers in the Sky. Kur dy shkrimtaret folën përmes videokonferencës, Ypi ishte duke udhëtuar në Indi ndërsa Shafak ishte në shtëpinë e saj në Londër, biseda e tyre përfshiu kërcënimet e censurës dhe ngjitjen e populizmit, sfidat e të qenit shkrimtarë me identitete të shumta dhe rëndësinë e përfaqësimit të ngjarjeve historike komplekse në veprat e tyre.
Elif Shafak
Është epoka e ankthit. Ka kaq shumë ankth, lindje dhe perëndim, të rinj dhe të moshuar, ka kaq shumë njerëz që janë të shqetësuar tani, është kaq e prekshme. Dhe mendoj se në shumë mënyra, është epoka e artë për demagogët, për demagogët populistë të hyjnë në skenë dhe të thonë: “Lërani atij, unë do t’ju bëj gjërat të thjeshta.”
Lea Ypi
Ajo që është e habitshme për mua është kontrasti mes kësaj jete kaq të pasur që gjendet në letërsi dhe akademi, dhe platitudeve të politikës. Në letërsi ka eksperimentim me gjini, kultura dhe gjuhë, dhe kështu merrni këtë ndjesi kompleksiteti. Pothuajse e kundërta ndodh në fushën politike, ku është gjithçka për thjeshtësinë. Është gjithçka për të qenë në mesazh, për të mos e bërë shumë të komplikuar. Duhet të jetë e shkurtër. Duhet të jetë shumë e thjeshtë, përtej banalitetit. Dhe gjithnjë e më shumë, është gjithashtu përjashtuese. Kështu që ka një tendencë në diskursin politik bashkëkohor për të thënë: OK, le të nxjerrim migrantët – një ndjenjë që mund të krijoni një shoqëri të drejtë vetëm nëse keni shoqëri homogjene.
Elif Shafak
Është e rëndësishme të flasim edhe për censurën. Jo vetëm për presionet që vijnë nga jashtë apo lart, por gjithashtu nga brenda: vetë-censura. Si mund ta kalojmë atë? Unë vij nga një vend ku fjalët janë të rënda. Çdo gjë që shkruan, nga seksualiteti te gjinia, kujtesa dhe historia, mund të ofendojë autoritetet. Kam pasur një shije të kësaj kur një nga romanet e mia, The Bastard of Istanbul, u çua në gjyq: ai tregon historinë e një familje armeno-amerikane dhe një familje turke përmes syve të grave, por merret me kujtesën, amnezinë dhe tabunë më të madhe edhe sot në Turqi, që është gjenocidi armen. Kur romani u botua, prokurori kërkoi tre vjet burg. Fjalët e personazheve të trilluar u sollën në gjykatë si prova. Dhe gjatë atyre kohëve, kishte njerëz që digjnin flamuj të BE-së, spërkasin foton time, digjnin fotografinë time, duke më quajtur tradhtare.
Vjet më vonë dy prej librave të mi u hetuan për krimin e obscenitetit: 10 Minutes 38 Seconds in This Strange World sepse ka një punonjëse seksi në të, dhe The Gaze sepse merret me tema si abuzimi me fëmijët, në një vend ku kemi vajza të martuara fëmijë, që, sipas mendimit tim, do të thotë abuzim me fëmijët. Arsyeja pse e përmend këtë është sepse këto janë realitetet e shoqërive nga vijnë. Ne duhet të krijojmë një hapësirë për veten ku të harrojmë për gjithçka atë. Sepse nëse fillojmë të mendojmë, a do të ofendojmë dikë? A do të zemërojmë autoritetet? Atëherë nuk mund të prodhojmë asnjë linjë.
Lea Ypi
Ajo që ka qenë e rëndësishme për mua që të rritem në Shqipëri dhe pastaj të navigoj kalimin nga komunizmi në periudhën post-komuniste është që jetesa në një shoqëri totalitare të bën shumë të ndjeshëm ndaj propagandës të çdo lloji, gjithmonë. Dhe kështu nuk ka pasur asnjë ndalim kur, fillimisht, jetoja në një botë të pandërgjegjshme dhe pastaj bëra pjesë në botën e lirë, gjithçka ka qenë për të mbetur vigjilent për të parë ku ka censurë dhe manipulim ideologjik dhe propagandë – edhe kur vjen nga vende që duken të pafajshme dhe të pafajshme në fillim.
Gjithmonë mendon për atë që i mungon një shoqërie ku jeton: ku është hendeku në demokraci? Ka kaq shumë lavdërime për lirinë, por megjithatë jetojmë me politikanë dhe njerëz që marrin vendime që janë kaq qartë që kufizojnë lirinë e njerëzve të tjerë kudo.
Ne kemi këtë shprehje në Shqipëri: “Istanbul po digjet dhe plaka po krihet.” Ju shqetësoheni që në disa mënyra, ajo që po bëni është krejtësisht e pavlerë, por i thoni vetes: puna ime është vetëm të jem kritike dhe të vëmë presion dhe të mbaj mend, të përpiqem të bëj që njerëzit të mendojnë mbi mënyrën si e formon e kaluara të ardhmen, si këto ide ripërsëriten dhe si këto konflikte politike të së tashmes gjithmonë kanë një histori dhe vijnë nga një traumë e pazgjidhur e të kaluarës.
Elif Shafak
Kemi kaq shumë të përbashkëta: temat, temat që trajtojmë, gjeografitë që vijmë, por gjithashtu heshtjet që i shkojmë pas. Mendoj se për të dyja, kujtesa është e rëndësishme, jo për të ngecur në të kaluarën, por sepse pa kujtuar nuk mund të riparojmë.
Lea Ypi
Nis me të kuptuarit se çdo zë jashtë është gjithmonë rezultat i një marrëdhënieje pushteti ose tjetër. Kjo ishte përvoja ime me shkrimin e Indignity, që është për gjyshen time, dhe duke hyrë në arkiva. Doli që ishte shumë e vështirë të kërkosh për një grua që jetoi në vitet 1920 dhe 1930, veçanërisht. Ajo jetoi në Selanik, që ende ishte shumë e formuar nga kultura Osmane kur ajo u rrit. Ajo sapo ishte bërë pjesë e shtetit grek dhe ata formuan krejtësisht diskursin për atë që duhej të tregohej dhe si duhej të tregohej.
Nëse mbështetesh në burimet e autoriteteve zyrtare, ato gjithmonë kanë axhendën e vet, dhe me mënyrën sesi ata e ndërtuan arkivën, me mënyrën se si shkruajnë historinë, madje me mënyrën se si formojnë traditat letrare, ata gjithmonë kanë një axhendë që zakonisht është ajo e njerëzve në pushtet. Si mund ta sfidosh këtë? Mendoj se është vetëm kur letërsia bëhet rezistencë që mund ta sfidojë atë, por duhet të durojë ta bëjë këtë në mënyrë të qartë.
Elif Shafak
Mendoj se të qenit shkrimtar është pak si të jesh një arkeolog gjuhësor: duhet të gërmosh përmes shtresave të historive, por gjithashtu shtresave të harrimeve. Sigurisht, me Perandorinë Osmane, po flasim për një perandori shumë-etnike, shumë-gjuhësore, shumë-religjioze që zgjati për më shumë se 600 vjet. është kaq komplekse dhe historia ndryshon në varësi të kush e tregon, por gjithashtu ajo që jemi të vetëdijshëm është se kush nuk është i lejuar të tregojë historinë. Ky është ai që duam të arrijmë.
Të dyja ne mund ta gjejmë këtë hapësirë të caktuar ku mbijetojmë dhe nxisim shkrimin, pa lejuar që censura të na ndalojë të themi atë që duam të themi.
Lea Ypi
Në fund, letersia ka funksionin e saj demokratik sepse nuk predikon. Nëse predikon, bëhesh autoritar.
Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi
