Nga Leonard Veizi
Në vitet ’60–’70, Kili ishte një vend me kontraste të forta sociale. Pabarazitë e mëdha në pasuri, kontrolli i elitave mbi tokën dhe industrinë, si dhe polarizimi politik, kishin ndezur tensione të forta.
Rrëzimi i një presidenti demokratik
Më 4 shtator 1970, mjeku socialist Salvador Alende fitoi zgjedhjet presidenciale në Kili, duke u bërë i pari udhëheqës marksist i zgjedhur në mënyrë demokratike në një vend të Amerikës Latine. Qeveria e tij nisi një sërë reformash të thella: nacionalizimin e industrisë së bakrit, reforma agrare, zgjerimin e shërbimeve sociale dhe fuqizimin e sindikatave.
Por këto reforma preknin interesat e fuqishme të elitave vendase dhe të korporatave amerikane. Në kontekstin e Luftës së Ftohtë, Shtetet e Bashkuara, të shqetësuara nga mundësia e një “Kube të dytë” në Amerikën e Jugut, nisën të mbështesin opozitën politike dhe ushtarake ndaj Alende-s.
11 shtatori 1973 – dita e errët
Në mëngjesin e 11 shtatorit 1973, ushtria kiliane e drejtuar nga gjenerali Augusto Pinoçet ndërmori një grusht shteti kundër qeverisë legjitime. Avionët luftarakë bombarduan Palacio de la Moneda, selinë presidenciale. Allende refuzoi të dorëzohej dhe mbajti një fjalim të fundit përmes radios, duke deklaruar se nuk do të hiqte dorë nga mandati i tij. Pak orë më pas, ai humbi jetën brenda pallatit – zyrtarisht nga vetëvrasja, edhe pse debati mbi këtë mbetet i hapur.
Rrëzimi i Alende-s shënoi fundin e një prej eksperimenteve më të guximshme demokratiko-socialiste në Amerikën Latine dhe fillimin e një prej diktaturave më të egra të kontinentit.
Regjimi i hekurt i Pinoçetit
Pas marrjes së pushtetit, Pinoçet vendosi një juntë ushtarake që zhduku institucionet demokratike. Filloi një fushatë represioni masiv:
Mbi 40.000 njerëz u arrestuan, u torturuan ose u internuan në kampe përqendrimi.
Rreth 3.000 persona u ekzekutuan ose u zhdukën pa gjurmë, duke lënë pas familje që edhe sot e kërkojnë të afërmit e tyre.
Partitë politike dhe sindikatat u shpërndanë, liritë civile u shtypën dhe censura mbuloi jetën publike.
Në anën tjetër, regjimi zbatoi një eksperiment ekonomik ultraliberal me ndihmën e ekonomistëve të njohur si “Chicago Boys”. Reformat sollën rritje të shpejtë të ekonomisë, por edhe pabarazi të mëdha shoqërore, duke krijuar një model që ende ngjall debate.
Fundi i diktaturës
Në vitet ’80, protestat popullore dhe kriza ekonomike dobësuan pushtetin e Pinoçet-it. Në vitin 1988, ai organizoi një referendum për të zgjatur sundimin e tij, por populli votoi “Jo”. Dy vjet më vonë, më 1990, Kili hyri në tranzicion demokratik. Pinoçet u detyrua të largohej nga presidenca, megjithëse ruajti ndikim si komandant i ushtrisë dhe senator i përjetshëm. Proceset gjyqësore për krimet e tij mbetën të papërfunduara deri në vdekjen e tij më 2006.
Kinemaja që nuk harroi: “Missing”
Ngjarjet e shtatorit 1973 u bënë simbol i tragjedisë së diktaturave në Amerikën Latine dhe nuk mbetën jashtë vëmendjes së kinemasë. Filmi “Missing”, prodhim i vitit 1982, i regjisorit Kosta Gavras i dha botës një dëshmi të fuqishme për klimën e terrorit që pasoi grushtin e shtetit.
Filmi bazohet në historinë e vërtetë të gazetarit amerikan Çarles Horman, i cili u zhduk në ditët pas rrëzimit të Allende-s. Personazhi i tij, luajtur nga Xhon Shei, bëhet qendra e dramës ku babai i tij Xhek Lemon dhe gruaja Sisi Speisek përpiqen me dëshpërim të zbulojnë të vërtetën.
“Missing” hedh dritë mbi rolin e CIA-s dhe mbështetjen amerikane ndaj grushtit të shtetit, duke treguar indiferencën dhe cinizmin e diplomacisë përballë vuajtjeve njerëzore. Filmi fitoi Palma e Artë në Kanë dhe Oscar për skenarin më të mirë të përshtatur, duke mbetur një nga veprat më të fuqishme politike të kinemasë.
Epilogu
Grushti i shtetit në Kili nuk është thjesht një ngjarje e kaluar: ai është një plagë e hapur në kujtesën kolektive. Familjet e të zhdukurve ende kërkojnë drejtësi, ndërsa vendi ende përballet me debatin mbi trashëgiminë e Pinoçetit: diktator i pamëshirshëm apo arkitekt i “mrekullisë ekonomike kiliane”.
Kinemaja, përmes “Missing”, ia dha kësaj historie një zë të fuqishëm dhe të pavdekshëm, duke e kthyer dhimbjen e Kilit në kujtesë universale për pasojat e terrorit shtetëror.
