Nga Leonard Veizi
Në thellësitë e qeta të Gjirit të Sarandës, jo shumë larg nga bregu, shtrihet një dëshmi e heshtur e historisë: anija e fundosur “MV Probitas”. Nuk është thjesht një mjet transporti i vjetër, por një monument nënujor që sjell përpara syve të zhytësve dhe vizitorëve një pamje të jashtëzakonshme të së kaluarës, ndërthurur me një ekosistem të pasur nënujor…
…Si një fantazmë e ngrirë në kohë, trupi i saj metalik ruan plagët e bombave dhe echemë të ecjeve të dikurshme të ekuipazhit, ndërsa uji dhe drita luajnë mbi strukturën e saj si në një teatër të heshtur. Çdo qoshe, çdo anë e anijes duket të pëshpërisë historinë e një bote të humbur, duke thirrur të kaluarën në një dialog të heshtur me zhytësit që guxojnë të zbresin në thellësi. Në këtë mënyrë, “Probitas” nuk është vetëm një relike historike, por një udhëtim në kohë, ku historia dhe natyra bashkohen në një peizazh nënujor të jashtëzakonshëm.
Një histori fundosjeje e dhunshme
E ndërtuar në Itali në vitin 1919, me emrin fillestar Ansaldo San Giorgio I, “Probitas” ishte një anije mallrash prej 5084 tonësh, gjatësi 115 metra dhe gjerësi 15.7 metra. Ajo shërbente fillimisht për transportin tregtar dhe më pas, gjatë Luftës së Dytë Botërore, u mobilizua për nevoja ushtarake dhe logjistike.
Fundi i saj tragjik erdhi më 25 shtator 1943, pas kapitullimit të Italisë, kur anijet italiane u bënë të pambrojtura dhe shënjestra e gjermanëve. Ndërsa qëndronte e ankoruar në atë që atëherë njihej si Porto Edda, “Probitas” u bombardua dhe u fundos nga avionët gjermanë Ju-87 (Stuka). Goditjet e dhunshme të bombave janë ende të dukshme në muret e saj metalike, si plagë të pashlyeshme të historisë.
Një muze natyror i hapur
Sot, anija shtrihet rreth 300 metra larg bregut, në një thellësi që varion nga 5 deri në 25 metra, duke e bërë atë një destinacion ideal zhytjesh, sidomos për ata me përvojë. Struktura e saj e ruajtur mirë – trupi metalik, ura e komandës dhe dhomat e ekuipazhit – ofron një përvojë të jashtëzakonshme zhytjeje, ndërthurur me florën dhe faunën e Mesdheut. Algat, koralet, peshqit dhe oktapodët e kanë shndërruar “Probitas” në një ishull jete nënujor, ku historia dhe natyra bashkohen në mënyrë magjike.
Brenda rrënojave, një sy i mprehtë mund të dallojë ende objekte të mbetura: shishe vere, çizme ushtarësh apo medikamente, që duken si relike të ngrira në kohë, duke treguar për jetën në bord para fundosjes.
Kërkesa për mbrojtje dhe muzealizim
Megjithatë, ky thesar historik përballet me rreziqe. Një ekspeditë shqiptaro-amerikane zbuloi pranë anijes një granatë të pashpërthyer, duke rritur rrezikun për zhytësit e paeksperiencë. Përveç kësaj, grabitjet e paautorizuara po shkaktojnë humbjen e relikeve origjinale, duke dëmtuar trashëgiminë nënujore.
Arkeologu dhe zhytësi Xhemal Mato ka bërë thirrje për veprime konkrete: vendosjen e sinjalistikës nënujore për të ndihmuar orientimin dhe për të rritur sigurinë, si dhe krijimin e një muzeu detar ose nënujor, që do të shërbente si një qendër edukimi dhe atraksion turistik. Modele ndërkombëtare, si Parku Arkeologjik Nënujore i Baia-s në Itali, tregojnë se trashëgimia e tilla mund të ruhet dhe promovohen si destinacione tërheqëse kulturore dhe historike.
Një trashëgimi që jeton
Fundosja e anijes “Probitas” nuk shënoi fundin e saj; ajo filloi një jetë të re si monument historik nënujor. Sot, çdo zhytës që viziton rrënojat e saj përjeton një udhëtim në kohë, ndërsa Saranda përfiton një atraksion unik që ndërthur histori, natyrë dhe turizëm të veçantë.
Mbrojtja dhe promovimi i “Probitas” do të shërbente jo vetëm për ruajtjen e historisë, por edhe për pasurimin e ofertës turistike të qytetit, duke e kthyer një relike të heshtur në një thesar të gjallë për brezat e ardhshëm.
