Nga Agron Shala
Flitet se pas vitit 1948 – pas prishjes së raporteve mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë, kur kryeqyteti i Kosovës nuk ishte më Prizreni – caktohet një arkitekt bjellorus, që kishte ikur nga Revolucioni komunist i Tetorit 1917, që ta bëjë planin urbanistik të Prishtinës. Sipas një rrëfimi, ai kishte parashikuar parqe, sheshe, rrugë e bulevarde të gjera. Por, komunistët shqiptarë e refuzuan shpejtë projektin e tij, me një përgjigje diçka si kjo: cili njeri normal e jep tokën e bukës për rrugë!?
Për këtë rrëfim nuk ka dëshmi të shkruara. Por, ajo që dihet është se Prishtina, si kryeqytet, u zhvillua në mënyrë kaotike e pa plan. Prandaj, në shumë portale e media të huaja njihet si kryeqytet më i shëmtuar në Evropë (e madje edhe në botë). Apo, siç Deborah Huso ka shkruar vitin e kaluar për BBC-në: “Në Prishtinë bukuria fshihet nen beton dhe e sfidon domethënien e së bukurës.”
Për të gjetur fajtorin, duhet t’i kthehemi thënies së Platonit: “Ky qytet është ai që është, sepse qytetarët tanë janë ata që janë.”
Se kush janë qytetarët shqiptarë, kjo zbërthehet mirë me kryeqytetin e Maqedonisë së Veriut. Lumi Vardar ndan Shkupin në dy pjesë: anën lindore me shumicë shqiptare dhe tjetrën perëndimore me shumicë maqedono-veriore. Por, kjo ndarje ka edhe konotacione tjera, pos atij etnik. Dallimet janë edhe të aspektit kulturor e estetik. Kështu, Ura e Gurit nuk është veç strukturë që lidhë këto dy anë të një qyteti. Është edhe simboli i kalimit nga një botë në botë tjetër… nga rendi në kaos dhe anasjelltas! Fatkeqësisht, për rend nuk shquhen shqiptarët që ndërtojnë lagje dosido e ngrehina pa shije kuazi-perëndimore e kuazi-lindore.
Nëse dikush gjen arsyetime për rolet e të tjerëve dikur apo sot, në Prishtinë e në Shkup, çfarë mund të thuhet për Tiranën 100 vjet kryeqytet? Si nuk ia doli Shqipëria ta ndërtojë një kryeqytet funksional?
Fajtorin edhe në këtë rast duhet kërkuar tek shumica e qytetarëve që nuk mendojnë për mirëqenin e përgjithshme; tek ata që as shtetin nuk e konceptojnë si sistem që duhet t’ju shërbejë trashëgimtarëve të tyre; tek ata që nuk e kuptojnë se e nesërmja varet nga veprat e sotme… Prandaj, arkitekti dhe mjeshtri i enterierit, Ilir Llonçari, shprehet se sipas standardeve të shteteve normale, shqiptarët nuk kanë kryeqytete; se Prishtina e Tirana nuk janë gjë tjetër pos qytetet më të mëdha në Kosovë e në Shqipëri. Asgjë më shumë. Sipas tij, gjithçka ka nisë mbrapshtë, ndërsa arnat e arnimi janë mënyra e vetme e shqiptarëve për të krijuar iluzionin e veprimit dhe për të kamufluar cullakun – mungesën e madhe të së bukurës dhe funksionales.
Sot u dha lajmi se do të shembet godina e Teatrit Kombëtar, në qendër të Tiranës, i projektuar më 1938 nga Giulio Berte. Toka ku u ndërtua i takonte familjes Libohova, që e shiti me kushtin që aty të mos ndërtohet asnjë objekt që nuk ka lidhje me art e kulturë. Duhet cekur se ishin pikërisht arkitektët italianë – Berte, Florestano Di Fausto, Vittorio Ballio Morpugo, Armando Brasini, Gherardo Bosio etj. – që projektuan planin e parë të duhur urbanistik të Tiranës. Ndërtimet e tyre – që nga Sheshi “Skenderbej” e deri te Universiteti i Arteve – janë dëshmitë më të mira të tendencës që Tirana të bëhet kryeqytet me shije e funksional. Ky plan u ndërpre nga komunistët e u degradua nga demokracia. Për këtë Llonçari e përmend faktorin “imago mundi”, sepse me degradimin e qytetit e pësojnë njerëzit. “Qytetet ndërtohen për të ndjerë siguri e siguria vjen nga gjerat e njohura. Me shkatërrimin e tyre rrezikohen edhe njerëzit”, thotë ai.
Nëse letërsia është si reflektim i jetës së individit dhe botëkuptimeve të shoqërisë, qyteti është pasqyra e kulturës, e kualitetit të jetesës, harmonisë dhe komunikimit ndërnjerëzor. Misioni i çdo vendbanimi është të jetë në shërbim të banorëve. Por, kujt i shërbejnë Prishtina e Tirana? U shërbejnë njerëzve për të cilët arti, kultura e trashëgimia nuk kanë rëndësi. Rëndësi ka veç toka dhe profitet që ajo i sjell. E, në këtë marsh kaosi aleatët gjendet kudo, madje tek “ndërtimtarët”, “inxhinierët” e “artistët”… Sepse, shumica e popullit hesht. E gjitha kjo vërtetohet me historinë e planeve për shembjen e objektit të Teatrit Kombëtar në Tiranë ku aleatët e së ligës u afruan ngado, nga Kosova e nga Maqedonia e Veriut, të tillë që madje thoshin se rrënimi s’është gjë meqë “kujtesa kolektive mund të reduktohet në një maket miniaturë!”
Në anën tjetër të kësaj histori është grupi i njohur si Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit, në një betejë të vështirë. Por, me kauzë të drejtë, sepse po mbrohet një vatër e artit; respekti për vlerën; kujtesa për ata nuk janë e që nuk duhet harruar! Po luftohet një kontratë nga e cila fiton regjimi kleptokrat e kakistokrat dhe bashkëpunëtorët e tyre, e po demaskohen të tjerët që zënë vend në media për kinse art, por që artin e përdorin si trampolinë për përfitime personale. Por, po ashtu po tregojnë se në Shqipëri ka njerëz me kurriz që janë kundër arnimeve… Ndaj, duhet të mbështetur, sepse triumfi i individëve ndaj një shoqërie të tërë do të jetë ogur i zi për të gjithë shqiptarët, kudo ku janë. Atëherë jo veç arti e arkitektura, por edhe shqiptari rrezikon të bëhet qenie e arnuar!
