Pas atij të Teheranit në fund të vitit 1943 dhe Jaltës në fillim të vitit 1945, konferenca e tretë (dhe e fundit) midis Big Three – Britanisë së Madhe, Shteteve të Bashkuara dhe BRSS – u mbajt nga 17 korriku deri në 2 gusht 1945 në Potsdam, selia e dikurshme e monarkisë Prusiane e vendosur në periferi të Berlinit.
Pavarësisht se ishte e para që u mbajt në kohë paqeje në Evropë, ishte më pak i përzemërti nga të tre. Në vetëm disa muaj, marrëdhëniet midis tre aleatëve kishin ndryshuar ndjeshëm. Duke filluar nga drejtuesit e tyre.
Jo vetëm Shtetet e Bashkuara kishin ndryshuar presidentin e saj (Roosevelt kishte ndërruar jetë, duke u zëvendësuar nga Truman). Churchill , i cili kishte filluar konferencën, duhej ta linte atë brenda disa ditësh pasi humbi zgjedhjet në Labor Clement Attlee.
Diktatori Sovjetik ishte i vetmi që mbante karrigen e tij, dhe mbërriti në Potsdam si një fitues.
Mosbesimi midis udhëheqësve ishte rritur gjithashtu. Që nga mbarimi i luftës , Churchill, i cili kishte frikë se transferimi i trupave amerikane në Paqësorë do të lehtësonte zgjerimin Sovjetik në Evropë, kishte qenë gjithnjë e më i ashpër ndaj Stalinit. Gjatë konferencës, ai e akuzoi atë për implantimin e qeverive komuniste në Bullgari dhe Rumani pa respektuar dëshirat e një pjese të popullatës së tij.
Udhëheqësi Sovjetik, i cili sigurisht që e vlerësoi idenë e shtrirjes së ndikimit të tij përtej Gjermanisë – madje edhe në Itali dhe Francë, ku partitë komuniste po përjetonin një bum të madh pasi mbante peshën e rezistencës gjatë luftës – u përgjigj se të njëjtën gjë britanikët po bënin në Greqi duke mbështetur monarkistët në luftën civile.
Truman, i cili kishte mbërritur në konferencë me një shpirt pajtues, u përpoq të distancohej nga qëndrimi agresiv i Churchill (më vonë disi i zhytur nga ardhja e Attlee). Ai shpresonte që Stalini të përfundonte duke pranuar anëtarë jo-komunistë në qeveritë e Bullgarisë dhe Rumanisë, siç kishte bërë në Poloni, dhe se ambiciet e tij territoriale ishin të motivuara më shumë nga qëllimi mbrojtës, nga frika e gjermanëve të mundshëm, sesa fyese.
Pavarësisht tensioneve, në Potsdam aleatët arritën marrëveshje të rëndësishme, kryesisht në lidhje me të ardhmen e Gjermanisë. Plani i katër “Ds” u miratua: demilitarizimi, denazifikimi, hedhja poshtë dhe demokratizimi i Gjermanisë. Ndarja në katër zona të Gjermanisë dhe Austrisë, si dhe kryeqytetet e tyre, u krijuan. U ra dakord të ndiqen penalisht kriminelët e luftës naziste (gjyqet e ardhshme të Nurembergut).
Kufiri i ri perëndimor i Polonisë (Linja Óder-Neisse) u krijua, me zhvendosjen pasuese të popullatës gjermane. Dhe u vendos që dëmshpërblimet e luftës do të nxirreshin nga secila fuqi në zonën e saj të okupimit, me përjashtim të BRSS, e cila, pasi ishte më e prekura nga lufta, iu dha dhjetë përqind e kompensimit për zona perëndimore në këmbim të ushqimit dhe lëndëve të para, të cilat do të furnizoheshin nga Lindja. Së fundmi, u nënshkrua një deklaratë që përcaktonte kushtet e dorëzimit të pakushtëzuar të Japonisë.
Pasdite para fillimit të konferencës, Truman mori telegramin e mëposhtëm: “Fëmijë të lindur në mënyrë të kënaqshme”. Mesazhi do të thoshte se gjyqi për bombën atomike në New Mexico kishte qenë i suksesshëm.
Churchill reagoi ndaj lajmit me një entuziazëm të madh. Sipas mendimit të tij, nuk ishte më e nevojshme që BRSS të shkonte në luftë me Japoninë . Kjo do ta lironte Trumanin nga detyrimi i përkohshëm me Stalinin dhe t’i jepte atij dëmshpërblimin territorial për të cilin kishin rënë dakord në këmbim të mbështetjes së tij. Për më tepër, posedimi i bombës atomike aq e ashpër ekuilibroi fuqinë në favor të Shteteve të Bashkuara, sa që mund të përdoret si një argument parandalues kundër BRSS nëse kanali diplomatik do të ishte shterur.
Truman , i cili, siç shkruajti në ditarin e tij, ishte mjaft i sigurt me Stalinin gjatë konferencës (“Ai është i sinqertë, por më i zgjuar se djalli”), nuk e pa në të njëjtën mënyrë. Udhëheqësi Sovjetik kishte konfirmuar tashmë pjesëmarrjen e tij në luftë. Shpresa e vetme që ai nuk do ta bënte këtë ishte që Japonia të dorëzohej më herët, një fakt që nuk ishte i garantuar, megjithë kërcënimin e armës së re. Tokio kishte pësuar bomba jashtëzakonisht të rënda muajt e mëparshëm, me një numër viktimesh të ngjashme me ato të shkaktuara nga bomba atomike, dhe qeveria japoneze nuk kishte treguar asnjë shenjë se dëshiron të heqë dorë.
Presidenti, në kundërshtim me mendimin e Churchill, vendosi t’i komunikojë Stalinit lajmet për bombën. Shembulli i vëmendjes dëgjoi me kujdes, por mezi reagoi, duke bërë që Truman të mendonte se e kishte keqkuptuar. Ajo që kishte ndodhur me të vërtetë është se presidenti Sovjetik tashmë i dinte lajmet. Falë spiunëve të tij, ai kishte qenë në dijeni të Projektit Manhattan për një kohë të gjatë.
Më 6 gusht, katër ditë pas përfundimit të konferencës, Shtetet e Bashkuara hodhën një bombë atomike në Hiroshima. Më 8 gusht, BRSS i shpalli luftë Japonisë dhe filloi pushtimi i Manchurisë. Një ditë më pas, Uashingtoni hodhi një bombë të dytë mbi Nagasaki. Më 15 gusht, Japonia u dorëzua.
Pavarësisht, problemeve të komunikimit të rendit dhe kundërshtimi i ushtarëve rebelë kundër këtij vendimi nënkuptonin se luftimet vazhduan pothuajse deri më 2 shtator, ditën kur u nënshkrua kapitullimi.
Ushtria e Kuqe shfrytëzoi këtë situatë për të pushtuar ishullin e Sakhalin dhe Kuriles, dy territoret që Roosevelt i kishte “premtuar” Stalinit në Jaltë. Ajo gjithashtu pushtoi Korenë e Veriut, e cila ishte një koloni japoneze me një prani të fortë të guerilanëve komunistë. Ky territor do të jetë një nga fokuset e para të konfliktit të armatosur në Luftën e Ftohtë./Bl.Ba/Fjala.al
