Liria, barazia dhe ekonomia e pabarazisë

113 563 lexime

124,178FansaPëlqeje

Nga Florjan Bombaj  

Hyjni krijoi lirinë, njeriu skllavërinë” (Marie-Joseph Chénier, 1764-1811). Në “Librin Tre” të veprës “Ēthika Nikomacheia” (origjinal greqisht: “Ἠθικὰ Νικομάχεια”), Aristotel (384-322 para erës sonë) e përshkruan lirinë si një virtyt që i lejon njeriut të veprojë vullnetarisht dhe me vetëdije. Ky koncept i lirisë do të shtjellohej më vonë në veprën e tij të titulluar “Politics” (origjinal greqisht: Πολιτικά) ku ndër të tjera ai rrëfen se njeriu nga natyra është një kafshë politike. Natyra nuk bën asgjë të pakuptimtë dhe njeriu, si i vetmi nga të gjitha kafshët, zotëron fjalën. Fjala shërben për të shprehur të dobishmen dhe të dëmshmen, rrjedhimisht edhe të drejtën dhe të padrejtën. Kjo sepse është karakteri i duhur i njeriut në lidhje me kafshët, t’a bëjë atë që të ketë ndjenjën e së mirës dhe të keqes, të drejtës dhe të padrejtës si dhe të nocioneve morale.

Në narracionin e tij filozofik, Aristotel shpalos idenë e tij se skllavi është një lloj prone e “animuar” dhe çdo njeri në shërbim të të tjerëve është një instrument që zë vendin e një instrumenti. Sipas tij, nëse natyra ka prodhuar skllevër, pasi trupi i tyre është i fortë, ajo ka prodhuar gjithashtu edhe njerëz që janë fizikisht më të dobët, por intelektualisht të aftë për të realizuar shpirtin e tyre të njerëzve të lirë. Por ai rrëfen gjithashtu se shpesh ndodh edhe e kundërta, ku skllevërit kanë trupat e njerëzve të lirë, dhe njerëzit e lirë shpirtrat e skllevërve. Koncepti i tij për lirinë dhe drejtësinë buron nga epërsia që i atribuohet shtetit të së drejtës.

Në të vërtetë, në “Qytetin Ideal”, nuk është princi ai që duhet t’i qeverisë njerëzit sipas dëshirës së tij, por është “ligji”. Princi gjithashtu i nënshtrohet ligjit. Kjo do të thotë se as ai dhe as një ligjvënës nuk mund të ndryshojnë frymën e ligjit i cili më pas themelon “ligjin natyror”. Kjo e drejtë konsiderohet vërtet e natyrshme nëse është universalisht e vlefshme, në të gjithë vendet dhe në çdo kohë.

Në Testamentin e Vjetër, liria nuk ka të bëjë vetëm me çlirimin nga kufizimet e vendosura, por ka të bëjë me përdorimin e lirisë për të përfunduar një mision dhe qëllim të qartë në jetë (Exodus 35:1-38:20). Në hebraisht ka dy fjalë që përshkruajnë lirinë, “cheirut” dhe “chofshi” të cilat kanë një ndryshim të thellë midis tyre. “Chofshi” nënkupton se nuk ka asgjë që na mbyll fizikisht, pra asnjë kufizim i jashtëm. Një individi mund t’i jetë privuar liria për shumë vite, dhe ndërsa mund të rikthehet “chofshi”, ai nuk do të çlirohet plotësisht derisa të eliminojë mentalitetin e skllavit, pra të bëhet i vetëmjaftueshëm dhe të gjejë qëllimin e tij në jetë. “Cheirut” nënkupton pikërisht një çlirim të plotë fizik, mendor dhe emocional.

Në librin të titulluar “Songs of Innocence” publikuar për herë të parë në vitin 1789, poeti anglez William Blake (1757-1827) paraqet idetë e tij rreth pafajësisë dhe marrëdhënieve të njerëzve me natyrën si pjesë e konceptimit të tij drejt një botë ideale. Sipas tij, kalimi nga pafajësia në eksperiencë rrëfen se si liria shndërrohet në një represion të kufizuar kur një individ zbulon më shumë për botën në të cilën jeton.

Për autorin, të gjithë njerëzit janë natyrshëm të pastër, të mbushur me një moral personal shpirtëror që mund të korruptohet vetëm nëpërmjet përvojës së kësaj bote. Ai trumbetonte faktin se Shpirti i njeriut është i rëndësishëm pasi brenda tij është imazhi hyjnor i mëshirës, keqardhjes, paqes dhe dashurisë. Ai e mbyll librin e tij me rrëfimin se asnjë shtet i vetëm nuk mund të dominojë shpirtin njerëzor, pa ekuilibër, kaos dhe represion. Lind natyrshëm kurioziteti nëse liria është deterministe në rrugëtimin jetësor të njeriut!

Liria

Liria është subjekt i një analize të trefishtë. Së pari ajo është një nocion metafizik duke analizuar nëse njeriu është i lirë apo i përcaktuar nga kufizime që ai nuk i kontrollon (Emile Bréhier, 1948). Nëse ai është shkaku kryesor i zgjedhjeve të tij, thuhet se ai ka vullnet të lirë. Por sipas filozofit francez Denis Diderot (1713-1784), tek vepra e tij e titulluar “Jacques le fataliste”, një fuqi e tillë është e vështirë të demonstrohet dhe duket se largohet nga ligjet e natyrës që bazohen tek determinizmi, pranimi i të cilit do të ishte fatalizëm (ajo që duhet të ndodhë, do të ndodhë). Së dyti ajo është një nocion moral.

Për filozofin gjerman Immanuel Kant (1724-1804) liria, e cila nuk mund të demonstrohet, duhet gjithsesi të aplikohet në mënyrë që morali të jetë i mundur. Në të vërtetë, vetëm një qenie e lirë mund të zgjedhë midis së mirës dhe së keqes, sepse, për t’a zbatuar, së pari duhet të jesh në gjendje t’a bësh. Anasjelltas, sipas tij, vetëm një qenie morale mund të jetë e lirë, sepse liria atëherë është sinonime e autonomisë. Së treti, ajo është një nocion politik pasi krahasohet njeriu i lirë me atë skllav. Kur shteti ushtron pak kufizime mbi individin, flasim për një shtet liberal. Nëse individi konsideron se ligjet janë shumë kufizuese dhe pengojnë ushtrimin e lirisë së tij, ai ndonjëherë sfidon shtetin në të gjitha format e tij duke u konsideruar si “libertarian” ose “anarkist”.

Në vizionin kozmogonik të Aristotel, tek vepra e tij “Metaphysica” (origjinal greqisht : τὰ μετὰ τὰ φυσικά), bota është e papërfunduar pasi njeriu është zotërues i vetes së tij dhe kjo liri pak a shumë është liria e largimit nga Hyjni. Kujdesi e ndalon njeriun të hyjnizojë veten dhe kjo është tragjedia ekzistenciale e tij. Liria është orientimi drejt veprimeve të arsyeshme si shenjë e pafuqisë së arsyes sonë. Njeriu bëhet providencial nga fataliteti i humbjes së origjinës hyjnore dhe e shikon ndryshimin si një kurë për të keqen që e kaplon.

Në veprën e tij të titulluar “Du contrat social; ou Principes du droit politique” publikuar për herë të parë në vitin 1762, Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ndër të tjera rrëfen kalimin nga liria natyrore në lirinë civile. Sipas tij, liria natyrore është ajo që konsiston në të bërit nga njeriu të çfarëdo që ai dëshiron (pa ligje, pa kufizim) duke ndjekur vetëm instinktet e tij. Duke qenë se njerëzit janë nga natyra skllevër të pasioneve të tyre, kjo i bën ata të jenë në një luftë të pandërprerë dhe ku, në gjithë këtë dhunë dhe kaos, më i forti mbretëron.

Ndërsa liria civile, është një liri e urdhëruar nga ligjet që do të thotë se liria natyrore zëvendësohet nga një liri në të cilën paqja është e mundur midis të gjithëve, sepse është e kufizuar nga ligjet. Njeriu atëherë nuk është më instiktiv, por i arsyeshëm pasi interesi i përgjithshëm ka përparësi ndaj interesit të veçantë.

Ky kalim midis lirisë natyrore dhe lirisë civile bëhet me atë që ai e quan kontrata sociale. Në vitin 1819, filozofi franko-zviceran Benjamin Constant (1767-1830) do të mbante një leksion magjistral në Paris të titulluar “De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes” ku do të trumbetonte se ka dy forma lirie që kanë zëvendësuar njëra-tjetrën gjatë historisë njerëzore, ajo e shoqërive antike dhe ajo e shoqërive moderne. Liria e shoqërive antike, si në Greqi ashtu edhe në Romë, ishte liri politike, pra diskutim publik mbi çështjet e mëdha të qytet-shtetit, me koston e “nënshtrimit të plotë të individit ndaj autoritetit të të tjerëve”.

Liria e shoqërive moderne është liria individuale, liria për të thënë dhe menduar çfarë individi dëshiron, liria fetare, liria për të pasur pronë, për të punuar dhe për të tregtuar. Si shembuj të këtij kalimi ai merr heqjen e skllavërisë, e cila u ofronte qytetarëve kohën e lirë të debatit të përditshëm, zgjerimin territorial të shteteve dhe tendencën për të zëvendësuar luftën me tregtinë.

Sipas tij, qëllimi i shoqërive antike ishte ndarja e pushtetit shoqëror mes të gjithë qytetarëve të të njëjtit qytet-shtet. Kjo ishte ajo që ata e quanin liri. Qëllimi i shoqërive moderne është siguria në shijimin e kënaqësive private, ku liria është garancia e dhënë nga institucionet për këto shijime. Por sipas tij, Revolucioni francez bëri një gabim kur donte të rivendoste lirinë e shoqërive antike, pra dominimin e trupit shoqëror mbi individin, duke trumbetuar konceptin e famshëm të barazisë. Pra, a është barazia mjeti drejt një shoqërie moderne liberale?

Barazia

Koncepti i barazisë daton për herë të parë në qytetërimin antik grek ku lindi demokracia, domethënë ideja që pushteti nuk duhet t’i shkojë as një personi (monarkut) dhe as më të mirëve (aristokracisë), por të gjithë qytetarëve në mënyrë të barabartë. Ndër të parët që e perdor fjalën “isonomia”, që nënkupton barazinë, është Herodoti (484-425 para erës sonë).

Por barazia gjatë kësaj epoke nuk kufizohet vetëm në rendin politik. Ajo është më thellë e gdhendur në vetë rendin kozmik, harmoninë e të cilit filozofia synon të zbulojë. Kështu imazhi mitik i një universi të organizuar nga “mbreti-Zeus” braktiset nga filozofët në favor të një rendi të përbërë nga elementë parësorë si uji, ajri, zjarri dhe toka.

Lexo edhe :  Turizmi solli 4 miliardë dollarë/ Banka nxjerr shifrën e suksesit për vitin 2023

Është barazia dhe simetria e këtyre fuqive të ndryshme që karakterizojnë rendin e ri të natyrës, ku çdo qenie ka vendin e vet të paracaktuar. Ky vizion kozmologjik promovon barazinë brenda një kuadri që megjithatë mbetet rreptësisht hierarkik, pra është i imagjinueshëm vetëm mes atyre që kanë të njëjtin vend dhe dinë t’i përmbahen atij. Kristianizmi më vonë do të promovonte një lloj barazie mes njerëzve duke dëshmuar se të gjithë njerëzit janë fëmijë të Hyjnit.

Filozofi gjerman Friedrich Nietzsche (1844-1900), tek vepra e tij monumentale “Kështu foli Zarathustra” (origjinal gjermanisht : Also sprach Zarathustra: Ein Buch für Alle und Keinen), gjen tek barazia universaliste kristiane gjenezën e barazisë moderne. Ai i konsideron elementët parësorë si uji, ajri, zjarri dhe toka si dytësore nga pikëpamja etike sepse rëndësi ka vetëm përdorimi që ne i bëjmë këtyre elementëve. Virtyti nuk qëndron tek talenti, por tek merita. Dhe është në këtë kontekst shpirtëror që “vlera e punës” do të imponohet kundër “kohës së lirë” aristokratike që filozofët e antikititetit mbronin.

Njerëzit lindin dhe mbeten të lirë dhe të barabartë në të drejta”. Formula hyrëse e Deklaratës së të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarit (1789) përbën një formë sinteze të konceptimeve të mëparshme të barazisë. Nga qytetërimi antik grek, ajo merr idenë e barazisë politike, por duke e shtrirë atë pa kufizim. Nga Kristianizmi, ajo merr idenë e dinjitetit të barabartë, por pa garancinë hyjnore që e themeloi atë.

Në fakt problemi i hartuesve të Deklaratës së të Drejtave të Njeriut dhe Qytetarit ishte krijimi i një rendi politik, themeli i të cilit nuk mund të gjendej më as në natyrën harmonike të qytetërimit antik grek  dhe as në teologjinë kristiane (të trazuar nga luftërat fetare). Zgjidhja do të vijë nga një ekzaminim i gjendjes njerëzore në gjendjen e natyrës, i cili zbulon se asnjë hierarki natyrore nuk është vendosur mjaftueshëm për t’u bërë një e drejtë.

Filozofi anglez Thomas Hobbes (1588-1679) pranon se më të fortët nuk janë kurrë aq të fortë sa të mos kenë frikë nga vdekja. Nga kjo frikë e përbashkët do të lindë ideja e një “kontrate sociale”, e cila, e bërë ndërmjet anëtarëve të një shoqërie, do t’i lejojë ata të jetojnë në një siguri relative.

Barazia e qytetarëve bëhet më pas burimi i legjitimitetit politik dhe jo vetëm kushti i ushtrimit të tij. Nëse Deklarata e të Drejtave të Njeriut fliste për barazi “në të drejta” të të gjithë qytetarëve, në ditët e sotme kërkohet që ky parim formal të shndërrohet në veprim. Në fakt, një luftë e ashpër ka filluar kundër pabarazive reale, të justifikuara nga pabarazitë gjithnjë e më të patolerueshme të pasurisë në botë. Filozofi francez Florent Guénard (2021) rrëfen se barazia vazhdon të jetë themeli ideologjik i demokracive tona moderne, ku megjithatë pabarazitë vazhdojnë të zgjerohen. Ndërsa kriza sanitare dhe kriza klimatike premtojnë të përforcojnë pabarazitë kombëtare dhe ndërkombëtare, bëhet urgjente vënia në pikëpyetje e mënyrës se si shoqëritë moderne i shikojnë “pasionet egalitare”.

Në artikullin shkencor të titulluar “Can dystopia be avoided? Increasing economic inequality can lead to disaster” publikuar në vitin 2015, profesori amerikan Michael J. Zimmer ndër të tjera rrëfente se rritja e pabarazisë ekonomike, e nxitur nga çekuilibri midis kapitalit dhe punës, ka të ngjarë të çojë në “distopi” pa mundësi ndërhyrjeje që do të ndryshonte trendin. Ai analizon arsyet e çekuilibrit midis kapitalit dhe punës, dhe veçanërisht zgjerimin e globalizimit ekonomik dhe teknologjisë duke u thelluar në korrelacionin midis rritjes së pabarazisë ekonomike dhe përkeqësimit të problemeve sociale, duke përfshirë sëmundjet mendore, jetëgjatësinë, obezitetin, etj. A është, pra, ekonomia distopike, simptoma e një shoqërie njerëzore gjithmonë e më të parabartë?

Ekonomia distopike

Në vitin 1868, filozofi dhe ekonomisti britanik John Stuart Mill (1806-1873) pohoi përpara Parlamentit Britanik se të gjitha ekonomitë dhe të gjitha shpresat e progresit shoqëror janë si evolucioni i specieve, pra subjekt i ligjeve natyrore që nuk kërkojnë domosdoshmërisht prosperitetin dhe vetërealizimin e racës njerëzore. Prandaj, utopitë duke shkuar kundër rendit natyror, janë të dënuara të prodhojnë efekte të kundërta me ato që kërkohen nga ata që i konceptojnë ato. Ai përdor për herë të parë fjalën “distopi” (origjinal anglisht : Dystopia) që nënkupton “utopi në drejtim të kundërt”.

I gjithë pesimizmi i shekullit të 19-të, i krijuar nga urbanizimi, industrializimi, luftërat dhe mjerimi i tmerrshëm i popujve, do të kristalizohej në këtë fjalë. Karl Marx (1818-1883) dhe Friedrich Engels (1820-1895) dallohen nën petkun e këtij koncepti duke profetizuar ardhjen e afërt dhe të pashmangshme të komunizmit, si një “shoqëri e bollëkut dhe lirisë”. Ata pranojnë idenë e një shteti vigjilent dhe të gjithëfuqishëm që planifikon ekonominë dhe më pas bën rishpërndarjen “egalitare” të pasurisë. Prodhimi do të organizohej sipas fjalisë së famshme: “Secili sipas aftësive. Secilit sipas nevojave”. Nëse universi komunist premtonte të ishte i lirë nga spektri i luftës dhe mjerimit, botët e imagjinuara në distopitë e panumërta të botuara në fund të shekullit të 19-të ishin të gjitha të frikshme.

Arsyeja e fatkeqësisë së njerëzve nuk është më egërsia e turmës siç u lëshua gjatë Revolucionit Francez. Arsyet moderne për t’u frikësuar janë teprimi, lakmia, oreksi për pushtet i atyre që pretendojnë se udhëzojnë kombet drejt përmbushjes së fatit të tyre. Në fakt, pas rënies së Murit të Berlinit, pati një ndjenjë të përhapur se kapitalizmi liberal kishte triumfuar në betejën e ideve dhe se socializmi si një alternativë e besueshme ishte zhdukur. Por krizat e shumta të kapitalizmit bashkëkohor, nivelet e turpshme të pabarazisë ekonomike, katastrofa ekologjike e afërt, forcimi i forcave sovraniste, si dhe kërcënimet e reja të kapitalizmit dhe shtetit mbikëqyrës krijojnë të gjithë kushtet drejt një shoqërie distopike (Andrew Jackson, 2019).

 

Prof. Harvardit Shoshana Zuboff, në librin e saj të titulluar “The Age of Surveillance Capitalism. The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power” publikuar në vitin 2018, ndër të tjera argumenton se ne jemi tashmë shumë përtej distopisë së George Orwell (Eric Arthur Blair, 1903-1950) për shkak të të dhënave të mëdha, inteligjencës artificiale dhe shpërthimit të kapacitetit kompjuterik për të analizuar sasi të mëdha informacioni.

Duke përdorur termin “Big Other” (Shqip : I madhi tjetër) ajo rrëfen se tregu aktual tekno-ekonomik përbëhet nga një grusht gjigandësh korporatash monopoliste dhe të paskrupullta, si Google dhe Facebook, që dinë shumë më shumë për përdoruesit e tyre sesa përdoruesit për veten e tyre. Sipas saj, ata i dinë interesat, qëndrimet, emocionet, lëvizjet dhe blerjet tona.

Këto teknologji u zhvilluan fillimisht për të krijuar reklamat në mënyrë më efektive për konsumatorët bazuar në sjelljen e kërkimit dhe postimet e mediave sociale, por kompanitë kanë shkuar shumë përtej parashikimit të informimit, duke tentuar kështu modifikimin e sjelljes. Në Kinë, shteti i mbikqyrjes përdorur njohjen e fytyrës dhe teknologji të tjera për të monitoruar individët në mënyrë që t’u japë atyre një rezultat “krediti social”, ku sa më i lartë rezultati aq më të larta privilegjet socio-ekonomike.

Kapitalizmi i mbikqyrjes i drejtuar nga gjigantët që kërkojnë fitim po krijon një “tirani të dezinfektuar”, relativisht të pakufizuar nga shteti, i cili përdor këtë bazë njohurish për qëllimet e veta të sigurisë kombëtare, siç i’u zbulua botës nga Edward Snowden. Sipas raportit më të fundit të Organizatës së Kombeve të Bashkuara (OKB), pesë firmat teknologjike më të mëdha teknologjike në botë (Amazon, Apple, Facebook, Google dhe Microsoft) janë aktorët kryesorë në ekonominë e të dhënave me një vlerë tregu të kombinuar prej afro 4 trilion dollarë në vitin 2018.

Ndryshe nga kapitali, pra nga burimet natyrore ose puna, të dhënat nuk janë të varfërueshme. Edhe kur përdoren njëkohësisht nga shumë entitete, të dhënat nuk zvogëlohen në sasi apo vlerë. Vlera e të dhënave varet gjithashtu nga karakteristikat e tyre unike. Ndërsa një pikë e të dhënave individuale mund të ketë pak vlerë, vlera e saj mund të shumëfishohet me shpejtësi kur kombinohet dhe analizohet me të dhëna të tjera përkatëse.

Këto veçori shpjegojnë kryesisht rritjen e monopoleve të të dhënave, duke minuar potencialisht mirëqenien e konsumatorëve. Ndërsa aktivitetet ekonomike lëvizin gjithnjë e më shumë në hapësirën kibernetike, mënyra se si ne formojmë ekonominë e të dhënave sot, përfundimisht do të përcaktojë ekonominë globale nesër.

Në artikullin hulumtues më të fundit të publikuar nga London School of Economics and Political Science të titulluar “Autocratic Artificial Iintelligence dystopias: From science fiction to social science fact” publikuar në dhjetor të vitit 2021, autorët Martin Beraja, Andrew Kao, David Y. Yang dhe Noam Yuchtman, duke analizuar sistemin ekonomiko-politik kinez, alarmojnë se regjimi politik autokratik i Kinës dhe inovacioni i shpejtë në sektorin e saj të inteligjencës artificiale përforcojnë reciprokisht njëri-tjetrin.

Sipas tyre, ndërsa një e ardhme e plotë distopike e inteligjencës artificiale mund të ekzistojë ende vetëm në fantashkencë, provat shkencore të sotme sugjerojnë se themelet për inovacionin e inteligjencës artificiale për të nxitur autokracitë në mbarë globin janë tashmë të pranishme. Por a kanë krijuar liria dhe barazia gjenezën e një shoqërie të ardhshme distopike? Primus inter pares

Të fundit

“Romancat fitojnë”/ Rikja ironizon çiftet në BBV3: S’kam ardhur këtu të bëj pllaq-plluq

Edhe në këtë edicion të tretë të “Big Brother VIP”, çiftet kanë arritur që të marrin një vëmendje të...

Fabrika false e parave i bën gjëmën bizneseve, hedh në treg shumën marramendëse

Katër burra prodhuan monedha të falsifikuara me vlerë të madhe në dollarë. Ky është një nga rastet më të mëdha të zbuluara të tridhjetë...

Artisti Ledri Vula merr dhuratë nga KFOR-i (VIDEO)

Ai është njëri nga rap-artistët më të suksesshëm në tregun muzikor shqiptar. Bëhet fjalë për Ledri Vulën, i cili tashmë shquhet për hitet që ka...

Java e pashkës katolike/ Besimtarët përgatisin vezët e kuqe

Kjo është java e shenjtë e besimtarëve katolikë që kulmon të dielën e pashkës. Kjo e enjte shënon ditë e parë të treditëshit të...

Himara me dy kryetarë në burg, prefekti Tavo: Ja si do të zgjidhet drejtuesi i Bashkisë

Me dy kryetarë bashkie në burg, Himara ka mbetur përkohësisht pa një drejtues. Një situatë e paprecedentë ku kryebashkiaku i dalë nga zgjedhjet e 14...

Lajme të tjera

Web TV