Nga Leonard Veizi
A mund të themi se në Korrikun e vitit 1990, pikërisht në datën 2 të këtij muaji, ka pasur një rakordim të mbarëvajtjeve të punëve mes Tiranës dhe Prishtinës…? A ishin shërbimet sekrete në lojë, që të sakrifikonin njërën nga dy kryeqendrat e shqiptarëve, pikërisht sepse në atë periudhë Ballkani po trazohej së tepërmi? Apo e gjitha kjo ishte thjesht një rastësi?…
…Më 2 korrik 1990, historia shqiptare dhe ajo kosovare, – shqiptarë në të dyja rastet – u shënuan me dy ngjarje të rëndësishme, të cilat mbeten thellë në kujtesën kolektive të kombit tonë. Ishin ditët e Kampionatit të 14-të Botëror të Futbollit, i cili zhvillohej në Italinë fqinje, dhe kur në datën 8 Korrik do të luhej ndeshja e madhe finale. Pra vetëm pak ditë na ndanin nga një finale, ku shqiptarët ishin shtruar të pinin birra me racion dhe të ndanin dhe bastet, që asokohe ishte një veprimtari e paligjshme. Por pikërisht në ato ditë të nxehta, kur edhe Prishtina po përgatitej të nënshkruante një rezolutë për pavarësinë e saj të mohuar, në ambasadat e huaja në Tiranë vërshuan njerëzit. Nuk flitej për të marrë viza. As për të kërkuar strehim politik siç ndodhi me familjen Popa që u fut në ambasadën italiane në vitin 1985, por për t’u larguar nga e keqja.
Ndërkohë vëmendja u tërhoq nga Prishtina sepse për të gjitha mediat e huaja, njerëzit që hipnin mureve e kalonin gardhet me maja hekuri, përbënin më shumë lajm se sa pavarësia e një populli. Gjithsesi, në Tiranë, dita e ambasadave solli një vrull të ri për lirinë dhe demokracinë, ndërsa në Prishtinë, shpallja e Deklaratës së Pavarësisë shënoi fillimin e një kapitulli të ri në luftën për liri të shqiptarëve të Kosovës.
Tirana
Në Tiranë, ajo ditë e nxehtë Korriku ishte simbol i aspiratave për një jetë më të mirë dhe për të drejtën për të jetuar në liri. Mijëra qytetarë shqiptarë kërkuan strehim në ambasadat perëndimore në një akt të dëshpëruar për të shpëtuar nga regjimi komunist. Në spekulim e sipër, – ose në të vërtetë e sipër, – u tha se disa shërbime inteligjente perëndimore kishin luajtur një rol në inkurajimin e kësaj lëvizjeje, për të shfrytëzuar dobësitë e regjimit të Hoxhës, – por që në mungesë të tij drejtohej nga Ramiz Alia, – dhe për të përshpejtuar rënien e tij. Por kjo ishte vetëm njëra anë e medaljes. Sepse më shumë se kaq ajo që kishte më shumë interes për rrëmujën e Tiranës ishte shërbimi sekret i ish-Jugosllavisë që njihej me akronimin UDB.
Sepse kur u hap lajmi se “tironsit” u sulën nëpër ambasada, u tha dhe se ‘duhet me pat kujdes mos japin urdhër që policia të ndërhyjë me shkopinj gome e mbase të qëllojë edhe me armë. Por ky mit u fabrikua shpejt për të rënë po aq shumë, sepse po aq shpejt u përhap dhe lajmi se policia e shtetit komunist po i ndihmonte vetë “tironsit” që të kalonin gardhet pa u grisur nga pantallonat. Dhe kjo krijoi një dimension të ri hutimi dhe ekzaltimi, dhe prej këtej mund të këtë nisur iniciativa e thirrjeve frenetike në kor: Policia është me ne!
Megjithatë, provat konkrete për këtë mbeten të paqarta.
Gjithsesi, thënë dhe një herë, mijëra shqiptarë sfiduan regjimin komunist, kërkuan strehim në ambasadat perëndimore, duke u kthyer në aktorët kryesorë të një revolucioni paqësor që do të sillte rënien e diktaturës.
Ishte një çast kulminant, kur njerëzit e thjeshtë, të lodhur nga varfëria dhe izolimi, gjetën guximin për të sfiduar një sistem të kalbur, që në fakt i duhej vetëm një shkelm i fundit. Ky akt i papritur, por i fuqishëm, i shtyu përfaqësitë diplomatike të reagojnë dhe, për herë të parë, bota pa në sytë e shqiptarëve një etje të madhe për liri dhe dinjitet njerëzor.
Deri në atë kohë, Shqipëria njihej vetëm zyrtarisht në kompeticionet e OKB-së, por nuk kishte përbërë kurrë lajm sa për të qenë pjesë e edicioneve të rëndësishme informative. Ah po, përbënte risi, vetëm kur kombëtarja shqiptare luante futboll me Gjermaninë Perëndimore.
Nga një këndvështrim tjetër, ky hyrja e gati 5000 shqiptarëve nëpër ambasadat e huaja, – ku synimi kryesor ishte ambasada gjermane dhe ajo italiane, – mund të shihet edhe si një shpërthim spontan i dëshpërimit dhe frustrimit të akumuluar për dekada nga një popull i shtypur dhe i izoluar. Pas vitesh izolimi dhe varfërie ekstreme, shqiptarët kërkonin një dalje, një shpresë për një jetë më të mirë, dhe ambasadat perëndimore u dukën si portat drejt lirisë dhe prosperitetit.
Prishtina
Në të njëjtën ditë, por në Prishtinë, një tjetër akt guximi u shfaq para syve të botës. Deputetët e Kuvendit të Kosovës shpallën Deklaratën Kushtetuese, duke shpallur Kosovën njësi të pavarur dhe sovrane brenda Federatës Jugosllave. Kjo deklaratë ishte një akt sfidues ndaj politikave shtypëse të regjimit serb dhe një hap i parë drejt pavarësisë së plotë. Ishte një moment i rëndësishëm në historinë e shqiptarëve të Kosovës, që nxiti lëvizjen për çlirim dhe pavarësi, dhe që dha shpresë për një të ardhme të lirë dhe të barabartë.
Në Prishtinë, shpallja e Deklaratës Kushtetuese nga deputetët e Kuvendit të Kosovës ishte një veprim i mirëplanifikuar dhe politikisht i rëndësishëm. Kjo deklaratë, e cila shpalli Kosovën njësi të pavarur dhe sovrane brenda federatës Jugosllave, ishte kulminacioni i një lëvizjeje të gjatë dhe të organizuar për autonomi dhe të drejta të barabarta për shqiptarët e Kosovës.
Në këtë rast, është e qartë se veprimi ishte i përgatitur dhe i drejtuar nga brenda, nga vetë shqiptarët e Kosovës, të cilët kërkonin të kundërshtonin shtypjen serbe dhe të fillonin procesin drejt pavarësisë. Ndërkombëtarisht, mund të ketë pasur mbështetje morale dhe diplomatike nga disa shtete perëndimore, por iniciativa dhe vendosmëria ishin kryesisht të vetë shqiptarëve të Kosovës.
Përfundimi
Por a ishin vërtetë të dirigjuara këto ngjarje? Ajo e Tiranës nga ndonjë shërbim inteligjent i huaj meqenëse edhe në Prishtinë përgatitej një veprimtari e rëndësishme politike?
Nuk është se ka dokumentacion të deklasifikuar nga arkivat ku mund të mbështesësh zyrtarisht diçka që deri dje ka qenë në formën e një thashethemnaje.
Çështja nëse ngjarjet e 2 korrikut 1990 në Tiranë dhe Prishtinë ishin të dirigjuara nga forca të jashtme është komplekse dhe mund të trajtohet nga disa këndvështrime. Të dyja këto ngjarje, ndonëse ndodhën në dy kontekste të ndryshme, ndajnë një thelb të përbashkët: dëshirën e shqiptarëve për liri dhe vetëvendosje. Dita e ambasadave në Tiranë dhe shpallja e Deklaratës së Pavarësisë në Prishtinë janë dëshmi e fuqisë së një kombi për të kërkuar dhe luftuar për të drejtat e tij. Ato janë kujtesë e përpjekjeve të mëdha dhe e sakrificave të bëra në rrugën drejt lirisë dhe demokracisë.
Ndërkohë që mund të ketë pasur ndikime dhe inkurajime nga jashtë, veprimet e 2 korrikut 1990 në Tiranë dhe Prishtinë kryesisht pasqyrojnë dëshirën e fuqishme të popullit shqiptar për liri, demokraci dhe vetëvendosje. Ndërhyrjet e mundshme të shërbimeve inteligjente të huaja, nëse kanë ekzistuar, thjesht kanë shfrytëzuar dhe mbështetur një lëvizje që tashmë kishte rrënjë të thella në zemrat dhe mendjet e shqiptarëve.
Historia e këtyre ngjarjeve është një thirrje për reflektim dhe një burim frymëzimi për brezat e ardhshëm. Ajo na kujton se liria nuk është e dhënë, por e fituar me guxim dhe vendosmëri. Dhe më 2 Korrik 1990, shqiptarët i treguan botës se janë të gatshëm të bëjnë gjithçka për të arritur atë që është e drejtë dhe e drejtë për ta. Dhe ky ishte fillimi. Sepse më pas shqiptarët e Shqipërisë rrëmbyen anijet për t’u nisur drejt tokës së premtuar, ndërsa shqiptarët e Kosovës rrëmbyen armët për të fituar pavarësinë e vërtetë dhe jo më atë vetëm të firmosur në letër.
