Nga Leonard Veizi
Në kalendarin e historisë sonë kombëtare, 1 Qershori nuk është vetëm dita që shënon fillimin e verës apo festën e fëmijëve. Është edhe një ditë lindjeje, por jo e zakonshme – një ditë në të cilën, në të njëjtin fshat, në të njëjtën familje, lindi dy herë shpresa e shqiptarëve. Më 1 qershor 1839 dhe më 1 qershor 1846, Frashëri i Përmetit u dha jetë dy djemve që do të ndriçonin rrugën e popullit shqiptar: Abdyl Frashëri dhe Naim Frashëri.
Në Shqipërinë e ndarë në vilajete e të gjymtuar në ndërgjegje nga sundimi osman, në një vend pa shkolla shqipe dhe pa alfabet të unifikuar, këta dy vëllezër e vunë jetën e tyre në shërbim të diçkaje më të madhe se vetja – kombit të zhveshur nga identiteti dhe i lënë në terrin e harresës.
Abdyl Frashëri, shtylla politike e Rilindjes
Kur lindi më 1839, Abdyl Frashëri nuk e dinte ende se do të bëhej i pari shqiptar që do të fliste me zë të plotë për pavarësinë. Në një Perandori Osmane që lëkundej mes reformave dhe represionit, Abdyli doli në skenë si një politikan modern, i arsimuar, i vendosur dhe vizionar. Më 1877, kur trojet shqiptare po rrezikoheshin nga copëtimi përmes vendimeve të Fuqive të Mëdha pas përfundimit të Luftës Ruso-Turke, ai mori drejtimin e Komitetit Shqiptar të Janinës dhe më pas, si deputet në Parlamentin Osman, themeloi Komitetin Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare në Stamboll.
Jo vetëm ideolog, por edhe strateg e negociator i aftë, Abdyli ishte organizatori i Kuvendit të Prevezës më 1879, ku me guxim diplomatik dhe këmbëngulje politike, arriti të ndalë dorëzimin e Çamërisë ndaj Greqisë. Ai ishte njeriu që diti të ngrejë zërin e shqiptarëve në arenën ndërkombëtare, në një kohë kur kombi ende nuk kishte një shtet, një flamur apo një qeveri.
Kjo punë përgatitore e tij kulmoi më 1878 me krijimin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, organizata e parë gjithëkombëtare shqiptare, e cila do të shënonte kthesën më të rëndësishme në Rilindjen Kombëtare. Abdyl Frashëri ishte truri politik dhe zemra organizuese e kësaj Lidhjeje, duke e shndërruar atë nga një lëvizje mbrojtëse në një projekt kombëtar me synime politike të qarta: bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet autonom dhe, në perspektivë, drejt pavarësisë. Nën udhëheqjen e tij, Lidhja zhvilloi një platformë moderne për vetëqeverisjen e shqiptarëve, ndërtoi një administratë të përkohshme, ngriti forca ushtarake dhe nisi përfaqësime diplomatike drejt Fuqive të Mëdha.
Për herë të parë, një shqiptar artikulonte me guxim dhe qartësi idealin e një Shqipërie të bashkuar dhe të lirë, në një kohë kur vetë ideja e një kombi shqiptar ishte për shumëkënd një iluzion romantik. Abdyli e bëri këtë vizion projekt politik, duke ia dhënë emrin, gjuhën dhe drejtimin.
Vdiq më 1892, por la pas jo thjesht kujtimin e një burri shteti, por themelet mbi të cilat do të ngrihej Lëvizja Kombëtare Shqiptare dhe më pas, shteti shqiptar vetë. Sot, emri i tij qëndron përkrah atyre që nuk flasin vetëm për të kaluarën, por edhe për të ardhmen.
Naim Frashëri, zëri i shpirtit shqiptar
Shtatë vjet pas Abdylit, më 1 qershor 1846, në të njëjtën shtëpi në Frashër, lindi Naimi – jo udhëheqës ushtarak apo diplomat, por një apostull i fjalës, një burrë i butësisë që fliste për atdheun me gjuhën e shpirtit. I lindur në një familje me rrënjë të thella atdhetarie dhe kulturë, Naimi u ushqye me dritën e bektashizmit dhe urtësinë e lindjes. Mësimet e para i mori pranë teqesë bektashiane të Frashërit, ndërsa më pas, në Janinë, në gjimnazin “Zosimea”, u thellua në letërsi, filozofi, gjuhësi dhe histori.
Në një kohë kur kombi shqiptar ishte pa shkolla, pa shtet, pa alfabet të unifikuar, Naimi kuptoi se lufta më e madhe ishte ajo për shpirtin dhe ndërgjegjen kombëtare. Ndërsa Samiu i vogël merrej me dijen enciklopedike dhe Abdyli me çështjet politike, Naimi bëri shqipen gjuhë të shenjtë, e mbushi me vargje dhe i dha asaj frymëzim hyjnor.
Fillimisht shkroi në persisht, duke ndjekur modelin e poetëve të mëdhenj të orientit, por ndikimi i Lidhjes së Prizrenit, kryesisht i vëllait të tij Abdylit, si dhe rryma e re e Rilindjes, e shtynë drejt një kthese të madhe: shkrimi vetëm në gjuhën shqipe. Kjo qe një zgjedhje jo vetëm letrare, por revolucionare. Shqipja, për Naimin, nuk ishte vetëm mjet komunikimi, por shtëpia e shpirtit shqiptar, arma më e fortë për të ringjallur ndërgjegjen kombëtare.
Poema e tij e parë, “Shqipëria” (shkruar më 1880, botuar më 1897), u bë një himn i fshehtë i patriotëve shqiptarë, një klithmë kundër robërisë dhe një bekim për atdheun. Më pas erdhën veprat që do të bëheshin gurë themeli të letërsisë dhe edukatës kombëtare shqiptare:
“Bagëti e Bujqësia”, një himn i përmallshëm për natyrën dhe jetën shqiptare, plot mall, dashuri dhe krenari për vendin,
“Lulet e Verës”, ku ndjenja atdhetare përzihet me lirikën e pastër,
“Istori e Skënderbeut”, një rikthim te figura heroike për të ngjallur krenarinë historike,
“Fletore e Bektashinjet”, një përpjekje për të ndërlidhur filozofinë shpirtërore me idealin kombëtar.
Në Stamboll, ku jetoi për vite me radhë, Naimi qe një shtyllë e revistës “Drita”, më pas “Dituria”, dy nga organet më të rëndësishme të Rilindjes Kombëtare. Aty ai botoi vjersha, prozë, përkthime dhe tekste shkollore për fëmijët shqiptarë, duke u bërë zemra kulturore e lëvizjes kombëtare shqiptare. Njëkohësisht, si anëtar dhe më vonë drejtues i Komisionit të Botimeve pranë Ministrisë së Arsimit Osmane, ai përdori çdo hapësirë për të avancuar arsimin shqip dhe përhapjen e kulturës shqiptare.
Naim Frashëri vdiq në vitin 1900, i lodhur nga tuberkulozi, por i pamposhtur në idealin e tij. Ai nuk kërkoi as shpërblim, as lavdi, por la një trashëgimi të pavdekshme: gjuhën e lartësuar, moralin e pastër dhe dashurinë për Shqipërinë si fe. Në kujtesën kombëtare ai mbetet poeti-profet, njeriu që me fjalë të thjeshta dhe ndjenja të larta ndërtoi bazamentin shpirtëror të një kombi që po rilindte.
Një familje, tre yje
Në historinë e kombeve, rrallëherë ndodh që një familje të japë jo një, por tri figura të tilla emblematike. Me Abdylin si themelues i politikës kombëtare, Naimin si frymëzues i shpirtit poetik dhe Samiun si mendje enciklopedike e reformuese, shtëpia e Frashërllinjve u kthye në institucion shpirtëror të shqiptarizmit. Në historinë tonë, 1 Qershori nuk është thjesht një datë – është ditëlindja e idealit kombëtar.
