Nga Alice Edwards*
Një nga pak sukseset që kanë dalë nga negociatat e fundit të paqes midis Ukrainës dhe Rusisë kanë qenë marrëveshjet për shkëmbime të të burgosurve. Në fund të majit, ndodhi shkëmbimi më i madh që nga fillimi i luftës, me të dyja palët që dorëzuan mbi 300 ushtarë dhe civilë. Këtë javë, Presidenti Volodymyr Zelensky shkroi në Telegram se po bëhen përgatitje për të shkëmbyer edhe 1,200 të tjerë.
Por mijëra ushtarë dhe civilë ukrainas — përfshirë gazetarë, aktivistë dhe banorë të territoreve të pushtuara — vazhdojnë të mbahen në kushte të mbingarkuara dhe të papastra në një rrjet qendrash paraburgimi në territore të pushtuara nga Rusia në Ukrainë, në Bjellorusi dhe në vetë Rusinë. Ata mbahen shpesh në izolim, në ambiente të mbipopulluara ku torturohen fizikisht dhe psikologjikisht, nuk ushqehen mjaftueshëm dhe u mohohet përfaqësimi ligjor dhe kujdesi mjekësor. Disa janë kthyer në shtëpi në arkivole.
Të burgosur nga të dyja palët e këtij konflikti kanë raportuar për abuzime, ndonëse ligji ndërkombëtar kërkon trajtim njerëzor për të burgosurit e luftës. Nga të dhënat e mia, vetëm njëra palë e përdor torturën si pjesë integrale të strategjisë së saj ushtarake: Rusia. Edhe pse Rusia e mohon përdorimin e torturës, natyra e përsëritur dhe e përhapur e dëshmive të të mbijetuarve — së bashku me mungesën e vullnetit të Moskës për ta adresuar këtë çështje — më kanë çuar në përfundimin se bëhet fjalë për një praktikë sistematike, të miratuar në nivelet më të larta të shtetit. Kjo e minon thellësisht besimin në Rusi si një partner negociues.
Që nga fillimi i pushtimit të plotë tre vite më parë, kam dokumentuar akuza për rrahje të zgjatura nga forcat ruse dhe autoritete të tjera mbi të burgosur ukrainas të luftës dhe civilë, dhunë seksuale ekstreme, elektroshokë, mbytje, privim nga gjumi dhe ekzekutime të simuluara. Kequshqyerja është e zakonshme, dhe të mbijetuarit raportojnë se janë varur përmbys ose janë mbajtur në pozicione stresuese për periudha të gjata, ndërkohë që janë rrahur. Shumë nga gjetjet e mia janë mbështetur edhe nga autoritete të tjera ndërkombëtare, përfshirë Komisionin e Hetimeve të OKB-së.
Tregimet janë tronditëse. Oleksandr Kharlats, një veteran ukrainas që u arrestua dy herë në fillim të luftës, më tregoi se ishte mbajtur në një qeli të vogël me rreth tetë burra të tjerë. Ai tha se ishte marrë në pyetje gjashtë ose shtatë herë, ndonjëherë natën, me të njëjtën metodë: i vendosnin elektroshokë ndërkohë që i detyrohej të mbante duart ngjitur me trupin për të rritur dhimbjen. Kur rrëzohej në tokë duke pësuar konvulsione, ushtarët e godisnin me fundet e armëve automatike ose e rrihnin me shkopinj gome.
Anatoliy Tutov më tha se ishte marrë në pyetje katër herë gjatë paraburgimit, përfshirë elektroshokë të përsëritur, rrahje dhe torturë seksuale, përfshirë kërcënime për t’i prerë organin gjenital dhe për ta dhunuar. Pas lirimit, mjekët i diagnostikuan mavijosje në organet e brendshme, dy brinjë të thyera dhe të çara në disa të tjera.
Një grua civile nga një rajon i pushtuar i Khersonit, për të cilën po përpiqem të siguroj lirimin, u arrestua papritur në rrugë teksa shkonte në punë në fillim të vitit të kaluar. Ajo raportoi se ishte përdhunuar dhe i ishin dhënë elektroshokë që në ditën e parë në paraburgim. Që prej asaj kohe, është zhvendosur vazhdimisht nëpër qendra të ndryshme dhe tani ndodhet në një burg në Rusi.
Rusia përdor torturën për të nxjerrë informacione strategjike ose ushtarake, si ndëshkim ndaj atyre që janë besnikë ndaj Ukrainës dhe për të përhapur frikë e nënshtrim në territoret e pushtuara. Raportet forensike nga Bucha dhe Irpin, periferitë e Kievit të pushtuara herët nga Rusia, kanë dokumentuar trupa me shenja traume të ndodhur rreth momentit të vdekjes — në përputhje me torturën.
Përmasat e gjera të këtij trajtimi nuk mund të relativizojnë faktin se tortura është një krim i ndaluar nga ligji ndërkombëtar. Nuk ka përjashtime, falje apo afat parashkrimi për të. Hetimi dhe ndëshkimi i torturës është një detyrim ligjor, jo një zgjedhje diplomatike apo çështje për negociata.
Marrëveshjet e mëparshme të paqes, si Marrëveshja e Dayton-it që i dha fund luftës në Bosnjë dhe Hercegovinë, vendosën si kusht bashkëpunimin për hetimin e krimeve të luftës. Drejtësia, sado e paplotë të jetë, nuk mund të mungojë fare.
Mbledhja e provave nuk do të jetë e lehtë. Ka pasur përpjekje për të dokumentuar torturat me prova fizike dhe dëshmi, por Rusia ka bërë gjithçka për t’i fshehur krimet. Në intervistat e mia me të liruar nga shkëmbimet, të mbijetuarit kanë treguar se ishin paralajmëruar të mos flisnin, përndryshe të tjerët do të ndëshkoheshin. Disa janë zhvendosur në vende të tjera pak para shkëmbimeve dhe janë mbajtur aty sa të zhduken gjurmët në trup. Ka gjithashtu sfida të mëdha për ekspertët forensikë në sigurimin e trupave dhe përcaktimin e shkakut të vdekjes. Në disa raste, mungojnë organet e brendshme ose trupat janë dekompozuar.
Ka pasur gjithashtu raporte për shkelje të kryera nga ukrainas ndaj robërve rusë, të cilat gjithashtu duhet të hetohen në mënyrë të pavarur. Disa luftëtarë rusë kanë raportuar rrezik më të lartë të keqtrajtimit menjëherë pas kapjes, gjatë marrjes në pyetje ose gjatë transportit. Ukraina, megjithatë, më ka lejuar të vizitoj kampet e saj të të burgosurve të luftës, dhe gjatë një inspektimi të papritur në një kamp në Lviv, vura re përpjekje të sinqerta për të trajtuar më shumë se 300 të burgosur me dinjitet. Vigjilenca nga të dyja palët është e domosdoshme. Kërkesat e mia për të vizituar objektet e kontrolluara nga Rusia janë refuzuar në mënyrë të përsëritur.
Mijëra persona të burgosur ose të rrëmbyer nga Rusia nuk janë “monedhë shkëmbimi”. Nëse do të ketë një paqe të drejtë dhe të qëndrueshme për luftën në Ukrainë, duhet një marrëveshje armëpushimi që, përveç çështjeve të territorit dhe garancive të sigurisë, të kërkojë rikthimin e menjëhershëm të të gjithë të burgosurve të mbetur. Asnjë qytetar ukrainas nuk mund të lihet në duart e torturuesve të njohur dhe viktimat duhet të kenë mundësinë të kërkojnë drejtësi për abuzimin mizor që kanë përjetuar.
Çdo marrëveshje paqeje duhet gjithashtu të mundësojë kthimin e të paktën 19,000 fëmijëve ukrainas që, sipas qeverisë së Ukrainës, janë zhvendosur me forcë në Rusi, territore të pushtuara ose në Bjellorusi, shumë prej të cilëve janë dhënë për birësim. Duhet të ketë dëmshpërblime dhe rehabilitim për të mbijetuarit, si dhe akses të pakufizuar për monitorët ndërkombëtarë, përfshirë Komitetin Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq.
Alternativa — një paqe e nxituar që varros të vërtetën — rrezikon të bëhet shkaku i luftës së ardhshme.
* Alice Edwards është raportuese speciale e Kombeve të Bashkuara për çështjen e torturës. Ajo ka mbledhur dëshmi nga viktima dhe përfaqësuesit e tyre dhe ka zhvilluar misione faktmbledhëse në Ukrainë.
Publikuar nga New York Times / Përgatiti për botim: L.Veizi
