Edhe pse armët që kam kundërshtuar dikur janë ende tmerruese, dyshoj se mund të çarmatosemi në mënyrë të njëanshme. Kjo duhet të jetë një temë debati thelbësor – por tani nuk është.
Polly Toynbee
Këtë javë bëhen 80 vjet nga tmerri i Hiroshimës dhe Nagasakit, ndërsa dëshmitarët e fundit të mbetur tregojnë për familje të djegura, të shkrira dhe të zhdukura. Së shpejti nuk do të ketë më asnjë për të kujtuar. Dëshmitë tronditëse të të mbijetuarve për “shkëndijën pa zë” u përshkruan nga John Hersey në librin e tij Hiroshima, që brezi im e lexoi me tmerr dhe frikë. On the Beach i Nevil Shute na tregoi çdo detaj rrëqethës të sëmundjes nga rrezatimi, nga e cila prisja të vdisja. Fletushka të mbrojtjes civile udhëzonin familjet si të fshiheshin poshtë shkallëve me një radio dhe elektrik dore.
U rrita duke pritur vdekjen e hershme nga një luftë bërthamore. Babai im ishte një nga themeluesit e Fushatës për Çarmatim Bërthamor (CND) në vitin 1957 dhe nuk priste të mbijetonim një holokaust bërthamor të pashmangshëm. Ai mbante një shishe të madhe me pilula vetëvrasjeje – mjaftueshëm për të vrarë të gjithë familjen, për të na kursyer nga ngordhja e ngadaltë nga strontiumi-90. Kur e la pas shishen gjatë një udhëtimi me makinë për pushime në Uells, u kthye gjysmë rruge për ta marrë.
Jetonim nën hijen e rezes së kërpudhës. E dinim që tre kupolat e bardha të sistemit paralajmërues të hershëm të Fylingdales do të na jepnin vetëm katër minuta njoftim – mjaftueshëm për të zier një vezë apo për të vrapuar një milje shumë shpejt.
Nisa rrugën me të, në moshën 11 vjeçare, në marshin e parë për në Aldermaston (edhe pse pas fjalimit në Trafalgar Square, babai im – i varur nga alkooli – nuk shkoi më tej se pub-i “Bunch of Grapes” në Knightsbridge). Por çdo vit më pas, shkoja me miq në atë marsh katër-ditor të Pashkëve drejt vendit ku zhvilloheshin kërkimet për armët atomike në Berkshire: ishte ngjarja më e madhe sociale e vitit – Glastonbury i brezit tonë – edhe pse frika dhe zemërimi ynë ishin realë.
Çfarë e zbuti atë ndjenjë të tmerrit të afërt? Lufta e Vietnamit mori vëmendjen e protestave, dhe tani kriza klimatike është urgjente dhe e dukshme. Kërcënimi bërthamor ra në fund të listës së frikërave, megjithëse është po aq i madh – ose më i madh.
SHBA dhe Rusia shfaqin një gatishmëri shqetësuese për të përdorur armët bërthamore si kërcënim. “Kam urdhëruar dy nëndetëse bërthamore të vendosen në rajonet përkatëse, për çdo rast që këto deklarata budallaqe të jenë më shumë se fjalë boshe,” deklaroi Donald Trump si përgjigje ndaj një postimi në Twitter të ish-presidentit rus Dmitry Medvedev, që tha se do ishte i gatshëm të lëshonte një sulm bërthamor për shkak të luftës në Ukrainë.
Gjatë Luftës së Ftohtë, “shkatërrimi i ndërsjellë i garantuar” e bënte përdorimin e tyre të paimagjinueshëm – megjithatë asnjëra palë nuk e dinte realisht gatishmërinë e tjetrës për të shkatërruar botën. Ndodhi afër përplasjes në krizën e raketave në Kubë dhe në vitet 1980 me dislokimin e armëve taktike në Evropë. Sot, as Trump as Putini mund të mos jenë racionalë – dhe as të besojnë se pala tjetër është. Përdorimi i termit “kërcënim bërthamor” sugjeron se përdorimi i parë nuk është më tabu.
Trident – nëndetëset tona bërthamore të varura nga SHBA – përshkruhen si “arma jonë e fundit”.
Armë të reja mund të përdoren në fushëbetejë. A janë këto më bindëse si pengesë, apo më të rrezikshme sepse janë më “të përdorshme”? Traktati për Mos-Përhapje nuk ka ndaluar Pakistanin, Korenë e Veriut, Indinë apo Izraelin të bëhen shtete bërthamore. Irani mund të jetë në radhë. Çarmatimi dhe paqja botërore nuk kanë bërë përparim: 61 konflikte të armatosura në 2024 – më shumë se në çdo vit që nga Lufta e Dytë Botërore.
NATO është dobësuar – nuk ka më siguri që SHBA do të mbrojë aleatët e saj, pa marrë parasysh kush është president. Me Rusinë më kërcënuese se kurrë, Evropa duhet të mbrohet vetë, ndoshta përmes një kapaciteti të përbashkët bërthamor franko-britanik, dhe ndoshta gjerman.
Çarmatosja bërthamore e njëanshme e Britanisë nuk duket më një zgjedhje e mirë. Armët bërthamore janë po aq të frikshme dhe të çmendura sa më parë – por heqja dorë nga to dhe zhdukja e dijes për ndërtimin e tyre duket gjithnjë e më e pamundur në një botë gjithnjë e më të rrezikshme.
“Mos na bëni objektiv,” është slogani aktual i CND-së. Por nëse Evropa do të braktiste këto armë, do të përfundonte si vasale e Rusisë.
Jeremy Corbyn, nënkryetar i CND-së – i cili ndodhet këtë javë në Hiroshima për përkujtimin – tha: “Ndërsa reflektojmë mbi 80 vjet që nga bombardimet kriminale të Hiroshimës dhe Nagasakit, duhet të pyesim: ku është udhëheqja që ndjek nevojën urgjente për çarmatim bërthamor?”
Kriminale? E vërteta e pakëndshme është se shumica e historianëve mendojnë se më pak njerëz vdiqën në ato bombardime sesa do kishin vdekur në një pushtim të zgjatur të Japonisë. Kjo nuk e zbeh tmerrin.
Corbyn kërkoi që Britania të “rishqyrtojë zgjerimin katastrofik bërthamor”. Por çarmatosja e njëanshme gjithmonë i ka dëmtuar gjasat e Laburistëve, siç e dinte Nye Bevan, kur i paralajmëroi të mos dërgonin një ministër të jashtëm të Partisë së Punës “lakuriq në sallën e konferencës”. Çarmatosja dhe premtimi për të dalë nga tregu i përbashkët e bënë manifestin e Michael Foot në 1983 “shënimin vetëvrasës më të gjatë në histori”.
Neil Kinnock, dikur mbështetës i CND-së, bindi partinë që të braktiste çarmatosjen njëanshme në prag të zgjedhjeve të vitit 1992.
Ajo rrugë që ndoqi Kinnock ishte rruga që ndoqën shumë prej nesh. Por këngët e vjetra të Aldermaston mbeten në kujtesë:
“Don’t you hear the H-bombs’ thunder / Echo like the crack of doom? / While they rend the skies asunder / Fallout makes the Earth a tomb”, me refrenin e fuqishëm: “Ban the bomb, forever more!” Ishte një edukim politik në ecje, nën pankarta të pafundme për anarkistë, komunistë të rinj, kuakerë, ANC dhe 57 lloje të majtizmit – troçkistë, maoistë e stalinistë.
Tradhtarë? Terroristë? Bertrand Russell, në moshën 89 vjeç, drejtoi akte direkte me ulje në rrugë në Whitehall – sot ndoshta do quhej “terrorist”, sipas ndalimit provokues të Laburistëve për grupin Palestine Action. Pavarësisht çështjes, nga Hiroshimat te Gaza, njerëzit duhet të kenë të drejtën të shprehin publikisht neverinë e tyre ndaj mizorisë çnjerëzore.
Kryebashkiaku i Hiroshimës në ceremoninë e përkujtimit këtë të mërkurë e lidhi luftën në Ukrainë dhe atë në Gaza me një pranueshmëri gjithnjë e më të madhe të armëve bërthamore: autorët e këtyre krimeve “shkelin hapur mësimet që komuniteti ndërkombëtar duhej të kishte mësuar nga tragjeditë e historisë”. Pëllumbat e bardhë që u lëshuan nuk sjellin më shumë shpresë. Ai kishte të drejtë të kërkonte urgjencën e një epoke të harruar – për t’i kujtuar të vetëkënaqurve se lufta bërthamore është ende reale.
Harrimi i këtij debati sot e bën të paimagjinueshmen të mundur. Idiotësia njerëzore ka shumë mënyra për ta shkatërruar botën.
Polly Toynbee është kolumniste e “The Guardian”/ Përgatiti: L.Veizi
