Nga Monada Mehmetaj Myshketa, Strasburg
Një raport i domosdoshëm në një kohë të brishtë
Publikimi i raportit vjetor të Komitetit Evropian të të Drejtave Sociale (ECSR) për vitin 2024, më 8 shtator 2025 në Strasburg, nuk është një akt rutinë institucional. Përkundrazi, ai përbën një reflektim të thellë mbi gjendjen e “Europës sociale” në një periudhë kur qytetarët e kontinentit ndihen të zhytur në ankthin e përditshëm të përballjes me koston e jetesës.
Raporti shpalos një tablo të ndërlikuar, nga njëra anë, një kornizë e pasur ligjore dhe institucionale për mbrojtjen e të drejtave sociale përmes Kartës Sociale Evropiane; nga ana tjetër, një realitet i mbushur me boshllëqe, pabarazi dhe masa të pamjaftueshme të shteteve për t’i bërë ballë krizës ekonomike që ka lënë gjurmë të thella që prej vitit 2022.
Në këtë kontekst, pyetja që ngrihet është e thjeshtë por thelbësore eshte se a po arrin Evropa të mbrojë realisht qytetarët e saj nga pasiguria ekonomike, apo institucionet mbeten thjesht zëra paralajmërues pa fuqi transformuese?
Kriza e kostos së jetesës: një goditje sociale e pabarabartë
Raporti thekson një fakt alarmant: në vitin 2023, çmimet e ushqimeve u rritën shtatë herë më shpejt se pagat. Kjo është një goditje e drejtpërdrejtë për familjet me të ardhura të ulëta, të cilat shpenzojnë një pjesë disproporcionale të buxhetit mujor për ushqim dhe energji.
Edhe pse inflacioni filloi të lehtësohet në vitin 2024, kostoja reale e jetesës mbeti e lartë. Kjo situatë shpalos disa boshllëqe themelore:
• pagat minimale shpesh nuk arrijnë të garantojnë jetesë dinjitoze;
• mbrojtja sociale nuk është e përshtatur me ritmin e inflacionit;
• tregu i strehimit po kthehet në një terren të pasigurisë strukturore.
Në këtë kuptim, kriza e kostos së jetesës nuk është thjesht një “shok ekonomik i përkohshëm”, por një sfidë e qëndrueshmërisë së modelit social europian.
Paga minimale: barometër i drejtësisë sociale
Një nga rekomandimet kryesore të ECSR është që paga minimale neto të arrijë të paktën 60% të pagës mesatare neto kombëtare. Ky kriter nuk është i rastësishëm: ai është përdorur si standard në shumë raporte ndërkombëtare dhe konsiderohet prag minimal për të shmangur varfërinë në punë.
Shtetet europiane shpesh krenohen me nivelin e tyre të mbrojtjes sociale, por realiteti është se shumë punëtorë, edhe në vendet më të pasura, nuk arrijnë të jetojnë denjësisht nga paga e tyre. Ky fenomen është veçanërisht i dukshëm në sektorët me paga të ulëta si shërbimet, kujdesi social apo tregtia me pakicë.
Nëse Evropa dështon të garantojë një standard minimal të pagës, atëherë koncepti i solidaritetit social europian mbetet një premtim bosh.
Ushqimi dhe energjia: nga mall tregu në të drejtë themelore.
Një nga gjetjet më të rëndësishme të raportit është theksimi i faktit se aksesimi i ushqimit dhe energjisë duhet trajtuar si e drejtë themelore e njeriut. Në një kontinent ku retorika politike shpesh flet për të drejta të sofistikuara, fakti që qytetarët ende luftojnë për ushqim bazë dhe ngrohje në dimër është një paradoks i hidhur.
Kriza energjetike pas agresionit rus në Ukrainë tregoi se varësia nga tregjet ndërkombëtare dhe politikat e liberalizimit pa mbrojtje sociale mund të kthejnë energjinë në një mall luksi. Në disa vende të Europës Lindore dhe Jugore, familjet u detyruan të sakrifikojnë shpenzimet për arsim, shëndet apo kulturë për të paguar faturat e energjisë.
Strehimi: kriza e padukshme e Europës
Raporti vendos një fokus të fortë mbi krizën e strehimit. Në shumë metropole europiane, qiratë kanë kapërcyer kufijtë e përballueshmërisë, duke e shtyrë gjithnjë e më shumë shtresa drejt pasigurisë ose madje mungesës së strehimit.
ECSR rekomandon kufizimin e qirave, rritjen e përfitimeve të strehimit dhe zgjerimin e strehimit social. Por këto masa kërkojnë vullnet politik që shpesh bie ndesh me interesat e tregut të pasurive të paluajtshme.
Pasiguria e strehimit nuk është thjesht një problem ekonomik: ajo është një krizë e dinjitetit njerëzor. Një Evropë që lejon rritjen e numrit të të pastrehëve nuk mund të pretendojë se është një model i vlerave universale.
Mekanizmat e ankesave kolektive: një armë normative me fuqi të kufizuar
Gjatë vitit 2024, ECSR shqyrtoi 10 ankesa të reja kolektive kundër shteteve si Spanja, Italia, Franca, Greqia, Belgjika dhe Norvegjia. Procedura e ankesave kolektive është një mekanizëm unik që i jep zë sindikatave dhe OJQ-ve për të denoncuar shkeljet e Kartës Sociale Evropiane.
Megjithatë, fuqia e këtij mekanizmi mbetet më shumë moralizuese sesa detyruese. Vendimet e ECSR nuk kanë të njëjtën forcë detyruese si ato të Gjykatës Evropiane të të Drejtave të Njeriut. Kjo krijon një hendek mes pritshmërive dhe realitetit: qytetarët presin zgjidhje, ndërsa shtetet shpesh i trajtojnë vendimet si këshilla opsionale.
Vilniusi: një moment simbolik për Kartën Sociale
Një nga momentet kryesore të vitit 2024 ishte Konferenca e Nivelit të Lartë mbi Kartën Sociale Evropiane, mbajtur në Vilnius nën presidencën lituaneze të Këshillit të Evropës. Konferenca miratoi Deklaratën e Vilniusit, e cila riafirmoi parimin se të gjitha të drejtat e njeriut – civile, politike, sociale dhe ekonomike – janë të pandashme.
Kjo deklaratë solli disa zhvillime pozitive:
• Islanda ratifikoi Kartën e Rishikuar;
• Andorra, Irlanda dhe Moldavia pranuan dispozita shtesë;
• Armenia premtoi të rrisë angazhimet e saj.
Megjithatë, pyetja është nëse këto premtime do të përkthehen në masa konkrete që ndryshojnë jetën e qytetarëve. Konferenca e ardhshme në Kishinau (mars 2026) do të jetë një test i seriozitetit të këtij procesi
Europa sociale me dy shpejtësi?
Nga analiza e raportit del një dilemë e re: a po rrezikon Evropa të krijojë një ndarje sociale të brendshme, ku shtetet me kapacitete fiskale të forta arrijnë të mbrojnë qytetarët e tyre, ndërsa vendet me ekonomitë më të brishta mbeten prapa?
Nëse kjo ndodh, atëherë projekti europian përballet me një kërcënim të dyfishtë: jo vetëm krizë ekonomike, por edhe krizë besimi. Një Evropë që nuk ofron solidaritet të barabartë rrezikon të humbasë legjitimitetin politik ndaj qytetarëve të saj.
Ballkani Perëndimor: pasqyra e brishtësisë sociale
Raporti i ECSR, megjithëse fokusohet tek shtetet palë të Kartës Sociale, ka implikime të forta edhe për Ballkanin Perëndimor, ku standardet sociale janë shpesh larg mesatares europiane.
Në vende si Shqipëria, Kosova apo Maqedonia e Veriut, paga minimale është shumë më poshtë pragut të propozuar prej 60% të mesatares. Kriza e kostos së jetesës ka qenë edhe më e fortë për shkak të varësisë nga importet dhe tregjet ndërkombëtare.
Në këtë kuadër, integrimi europian nuk duhet parë vetëm si një proces politik apo ekonomik, por edhe si një proces i konvergjencës sociale. Nëse BE-ja nuk arrin të mbështesë këto vende në ngritjen e standardeve sociale, perspektiva e zgjerimit do të mbetet e cunguar.
Solidariteti si vlerë themelore
Në fund, raporti i ECSR është më shumë se një analizë teknike: ai është një thirrje politike. Ai paralajmëron se pa masa të forta për të siguruar pagë të drejtë, ushqim e energji të përballueshme dhe strehim të sigurt, Evropa rrezikon të humbasë vetë kuptimin e projektit të saj integrues.
Solidariteti nuk është vetëm një parim moral: ai është kusht për mbijetesën e modelit europian. Një Evropë që lë qytetarët e saj në pasiguri sociale nuk mund të jetë një Evropë e besueshme në sytë e botës.
Raporti i vitit 2024 i Komitetit Evropian të të Drejtave Sociale nuk është një dokument i zakonshëm. Ai është një pasqyrë e Evropës në krizë dhe një thirrje për veprim. Kriza e kostos së jetesës ka vënë në provë themelet e kontratës sociale, duke treguar se të drejtat e njeriut nuk janë të plota pa të drejtat sociale.
Nëse shtetet europiane zgjedhin të shohin përtej shifrave dhe të marrin seriozisht këtë raport, atëherë Konferenca e Kishinau-t në vitin 2026 mund të shënojë një kthesë. Përndryshe, Europa sociale rrezikon të mbetet një ide e bukur në letër, por e paarritshme në realitet.
Në fund të ditës, pyetja mbetet e njëjtë: a do të zgjedhë Evropa të jetë një projekt i solidaritetit real, apo një kontinent me dy shpejtësi sociale?/kb