Nga viti 331 para Krishtit deri në periudhën e pandemisë globale COVID-19. Nga sundimtarët e hardhucave deri te sulmet e peshkaqenëve të nxitur nga spiunët dhe mashtrimet e përpunuara miliardadollarëshe, menaxhimi i teorive të komplotit është aq i çuditshëm, sa dhe arsyet që disa syresh mund të zhduken pa gjurmë, ndërsa të tjerat mund të duken thuajse të rastësishme.
Nga trazirat politike deri tek ankthet për seksin, teknologjinë dhe gratë, rezulton se teoritë e konspiracionit mund të na tregojnë shumë për atë që po ndodh në shoqëritë tona – dhe si t’i rregullojmë ato. Në 331 para Krishtit, diçka nuk ishte në rregull me Romën.
Në të gjithë qytetin, burrat e shquar po i nënshtroheshin sëmundjes dhe praktikisht të gjithë po vdisnin. Humbjet ishin aq shqetësuese, sa mund të quheshin alarmante. Një ditë, një skllav iu afrua një lloj magjistareje dhe la të kuptohet se ajo mund ta dinte arsyen. Vajza çoi një ekip hetuesish në shtëpi të ndryshme, ku ajo pretendoi se ata do të gjenin një aleancë të grave të klasit të lartë që përgatitnin fshehurazi helme.
Ata vepruan. Të akuzuarat u tërhoqën në sheshin qendror dhe iu kërkua të provojnë pafajësinë e tyre. Meqë ato pretenduan se lëngjet e tyre ishin medicinale, a do t’i pinin ato? Mjerisht, dy nga të dyshuarat ishin të detyruara – dhe menjëherë ndërruan jetë. Pati arrestime masive dhe 170 gra të tjera u zbuluan se ishin të përfshira.
Incidenti ishte një skandal i madh. Pas kësaj, populli i Romës zgjodhi një zyrtar të përkushtuar për të kryer një dëbim ritual të së keqes, taktikë e cila më parë ishte përdorur vetëm si zgjidhja e fundit pas trazirave ekstreme civile.
Ose, të paktën, ky është versioni i ngjarjeve që u dokumentua nga historiani i respektuar Livy, i cili lindi disa qindra vjet më vonë. Por si edhe ekspertë të sotëm, ai nuk ishte i bindur që gratë ishin me të vërtetë përgjegjëse. Përkundrazi, Livy dha një shpjegim shumë më racional, një epidemi. Rasti i diskutuar nga Livy ishte i pari në llojin e tij dhe e gjithë çështja tingëllonte e çuditshme për romakët.
Në fakt, gratë me të vërtetë po përgatitnin ilaçe – dhe pjesa tjetër e tregimit ishte plotësisht e zbukuruar. Helmimet famëkeqe të vitit 331 para Krishtit mendohet se janë një teori konspirative, për të shpjeguar vdekjet. Pavarësisht pandemisë aktuale, ky skenar është tepër familjar.
Që nga fillimi i prillit, të paktën 77 ekspertë telefoni dhe 40 inxhinierë janë sulmuar në Mbretërinë e Bashkuar, pasi disa njerëz besuan idenë e gabuar që COVID-19 po shpërndahet disi nga forcat e fuqishme në industrinë globale të telekomunikacionit. Tani thashethemet janë përhapur në SHBA, ku ekziston frika se mund të çojë në dhunë të mëtejshme.
Megjithatë, arsyeja po hidhet poshtë, në favor të një shpjegimi të ngrohtë që përfshin një komplot të fshehtë e të ndërlikuar. Nga sundimtarët e hardhucave deri tek sulmet e peshkaqenëve të nxitur nga spiunët dhe mashtrimet e përpunuara shumë miliardë dollarëshe, menaxhimi i teorive të komplotit është aq i çuditshëm, sa arsyet që disa mund të zhduken pa gjurmë mund të duken pothuajse të rastësishme.
Ekziston edhe një teori konspirative rreth asaj se si u shpikën teoritë e komplotit .Por ka modele të fshehura në çuditshmërinë e tyre. Mendimi i fundit sugjeron që teoritë e komplotit filtrohen nga një lloj seleksionimi natyror, i cili lejon që ato që u përshtaten kërkesave të caktuara e të përhapen me shpejtësi në shoqëritë tona – ndërsa të tjerët kufizohen në qoshe më të errëta të internetit.
Çfarë e bën një komplot tërheqës për masat? Dhe a ka ndonjë gjë që ata mund të na mësojnë për problemet me të cilat përballemi – dhe si t’i rregullojmë ato?
Keqbërësit bindës
Së pari – komplotet e suksesshme gjithmonë kanë zuzarët e duhur. Gjatë historisë, shumë teori konspiracioni të pranuara gjerësisht janë rrotulluar rreth incidenteve shqetësuese ose tendencave të këqija e të preferuara të popullatës.
Sipas një analize të Victoria Pagan, një historiane klasike në Universitetin e Chicago-s, konspiracioni i helmimeve romake ka të ngjarë të jetë i dobët në besueshmëri, pikërisht në sajë të mënyrës se si portretizoi gra të klasave të larta dhe skllevër, të cilët elitat e fuqishme mashkullore i shihnin si kërcënim.
Megjithëse civilizimi ishte mbështetur shumë në shfrytëzimin e të dyja këtyre grupeve, burrat ishin vazhdimisht të shqetësuar se vartësit e tyre do t’i ndiznin. Gratë me status të lartë në përgjithësi shiheshin me dyshime dhe shpesh portretizoheshin si të fshehta dhe të rrezikshme.
Skllevërit, nga ana tjetër, kishin qenë të njohur si vrasës të zotërve të tyre-dhe kishte një paranojë që ata ndonjëherë vepronin si spiunë, dhe kështu nuk mund t’u besohej. Me pak fjalë, një komplot që përfshinte një bandë me gra vrastare që tradhtoheshin nga skllevërit e tyre ishte ideal – do të ishte gjithnjë më tërheqës sesa e vërteta.
Ankthet kolektive
Ndërkohë, në botën moderne, nuk është rastësi që komplotet popullore priren të vërviten rreth temave si jeta jashtëtokësore, pakicat fetare, elitat e fuqishme, kombet rivale, teknologjitë misterioze dhe shkatërrimi i mjedisit. “Në të gjithë botën, njerëzit zakonisht besojnë në teori që kanë të bëjnë me ngjarjet kulturore dhe historike që kanë ndodhur në vende të veçanta,” thotë Karen Douglas, një psikolog social në Universitetin e Kentit.
Çdo shoqëri ka ankthet dhe obsesionet e veta – dhe teoritë e suksesshme të komplotit përgjithësisht futen në to. Merrni Rumaninë, ku shumë gra nuk pranojnë që vajzat e tyre të vaksinohen kundër HPV, virusi përgjegjës për 99% të kancerit të qafës së mitrës.
Në vitin 2008 – vitin e parë që u ofrua vaksina – vetëm 2.5% e grave rumune kishin të drejtë ta bënin. Normat ishin aq të ulta, dhe si rrjedhojë programi i vaksinimit në shkollë u braktis. Kjo është veçanërisht befasuese, kur konstatohet se diku tjetër në Evropë, HPV është jashtëzakonisht e popullarizuar, me marrje në rreth 80% ose më të lartë, dhe se kombi mund të ketë shkallën më të lartë të vdekshmërisë nga kanceri i qafës së mitrës në kontinent .
Ekzistojnë disa arsye për dyshimin e nënave rumune ndaj vaksinës, por hulumtimi ka treguar se arsyeja kryesore është bollëku i teorive të komplotit për motivimet e vërteta për bërjen e saj, përfshirë idenë se është një përpjekje për të kontrolluar popullsinë në botë duke i bërë gratë jopjellore dhe se është një eksperiment mjekësor nga industria farmaceutike – megjithëse nuk ka asnjë provë për asnjërën.
Nga ana tjetër, mund të jenë ushqyer nga historia e vendit për ndërhyrje me pjellorinë e grave, së bashku me një mungesë të përgjithshme të besimit në sistemin e kujdesit shëndetësor; është ende e zakonshme që pacientët t’i japin ryshfet stafit mjekësor edhe për kujdesin bazë, dhe shumë nga gratë në studim raportuan dyshime se pse programi i vaksinimit ishte pa pagesë. Në disa raste, mendohet se shqetësime si këto mbesin të qarta në mendjet tona, derisa disa ngjarje – të tilla si ndryshimi politik – t’i aktivizojnë ato. Kjo mund t’i bëjë ata të nxisin besimin tonë kolektiv në teoritë e komplotit.
Teoritë antisemite
Siç është ideja se hebrenjtë janë të fuqishëm dhe janë të përfshirë në komplote të fshehta e të liga – ide të tilla janë shfaqur historikisht gjatë kohës së stresit shoqëror, siç janë periudhat e papunësisë – ndoshta sepse ato i lejojnë që njerëzit të konsolidojnë fajin për atë që mund të jetë rezultat i rrethanave shoqërore dhe ekonomike. Hulumtimet kanë treguar që njerëzit që kanë një identitet shoqëror të përqendruar rreth viktimizimit janë më të ndjeshëm ndaj teorive të komplotit.
Tribalizëm
Kjo përshtatet me një përbërës tjetër të zakonshëm në komplotet popullore – ato na bëjnë të ndjehemi mirë në lidhje me grupin tonë shoqëror, shpesh duke i hequr ato që ne i shohim si rivalët tanë. “Ky mund të jetë grupi juaj kombëtar, grupi juaj gjinor ose çfarëdo,” thotë Douglas. “Ka disa prova që njerëzit tërhiqen nga teoritë e komplotit që kënaqin këto qëndrime paragjykuese.”
Duke theksuar dallimet midis “grupeve të brendshme” dhe “grupeve të jashtme”, teoritë e komplotit gjithashtu mund të çojnë në lidhje më të forta sociale – dhe të japin një ndjenjë mbrojtjeje ndaj atyre njerëzve që i shohin kërcënues. Prandaj, teoritë e konspiracionit shpesh janë të përhapura në grupe që janë të përfshirë në konflikt të ndërsjellë.
Pasiguritë
“Ekzistojnë disa hulumtime që sugjerojnë se njerëzit kthehen më shumë në teoritë konspirative kur ata përballen me situata krize,” thotë Douglas.
Ideja që 5G dhe rrjetet e tjera të mëparshme të telefonave celularë janë disi të këqija për shëndetin tonë ka qenë për vite me radhë – qysh kur teknologjia hyri në përdorim të gjerë rreth 30 vjet më parë. Për të filluar, u akuzua si përgjegjës për shkaktimin e autizmit, infertilitetit dhe kancerit.
Shfaqja e koronavirusit në dhjetor 2019 vendosi skenë për një pjerrësi të re mbi këtë ide të qëndrueshme. Më 22 janar, kur virusi kishte infektuar vetëm 314 njerëz dhe kishte vrarë 6 prej tyre, u botua një artikull që ndryshoi gjithçka.
Ishte një intervistë në një gazetë belge me një mjek të panjohur familjeje dhe titullohej “5G është kërcënuese për jetën, dhe askush nuk e di“. “Teoritë e komplotit kanë tendencë të shfaqen mjaft shpejt kur ndodh diçka e rëndësishme”, thotë Douglas. “Ata vijnë nga hiçi kur ka një lloj krize ose konflikti për të cilin njerëzit me të vërtetë duan të shpjegojnë dhe duan të kenë përgjigje për të.”
Teoria 5G është quajtur një “koktej konspiracioni“, pasi përfshin frikën më të madhe të njerëzimit, frikën shumëvjeçare nga teknologjia e re ose e padukshme. Një arsye tjetër që konspiracioni ndaj 5G mund të jetë më tërheqës sesa e vërteta është se është një histori.
Përrallat, legjendat, anekdotat dhe thashethemet janë mënyra se si truri jonë i jep kuptim botës. Ato kthehen dhjetëra mijëra vjet pas, dhe janë me siguri ato që na bëjnë neve njerëzorë. Në kohë krize, është e mundur që t’i drejtohemi konspiracioneve sepse i shohim ato si burim sigurie.
Të gjitha teoritë e komplotit kanë elementet e një historie të mirë – zuzarë të tmerrshëm, komplote dhe mësime morale. Për shkak të kësaj, një komplot i ndërtuar mirë mund të ketë një ndikim të fuqishëm në imagjinatën e publikut.
Disa psikologë kanë krahasuar teoritë e komplotit me besimet fetare, në atë mënyrë që ata të na ndihmojnë të ndjehemi më shumë në kontroll, duke marrë ngjarje të paparashikueshme ose të rastësishme dhe duke i bërë ato të duken disi të paracaktuara ose të formësuara nga dora e njeriut.
Të tjerët kanë shkuar deri aty sa të sugjerojnë se kjo është arsyeja pse ekzistojnë: në përmbajtjen e tyre, skenat dhe qëllimet, ato afrohen jo shumë mirë me besimet e përjetësuara nga shumë fe të organizuara
Boshllëqet e njohurive
Në mënyrë të ngjashme, teoritë kryesore të komplotit shpesh adresojnë një lloj paqartësie ose misteri, nga rrëzimi i pashpjegueshëm i avionit deri te vdekjet e papritura të të famshmëve. Aty ku autoritetet nuk mund të japin më shumë informacion, këto boshllëqe të njohurive kombinohen me një mosbesim të përgjithshëm – duke e drejtuar publikun drejt e në krahët e atyre që pretendojnë se kanë përgjigje.
Kjo shtohet nga fakti se shkenca, hetimet qeveritare dhe format e tjera të ligjshme të mbledhjes së informacionit mund të jenë të ngadaltë, dhe ndërkohë lënë një boshllëk të përkohshëm.
Pasi shkencëtari Andreë Ëakefield pohoi në mënyrë të rreme se vaksina MMR mund të çojë në autizëm në vitet 1990, u deshën dekada kërkimesh për të konstatuar se ky pohim nuk kishte asnjë bazë shkencore. Përfundimisht, teoritë e komplotit mund të bëhen aq të njohura sa të futen në një lak reagimesh pozitive, në të cilën sa më shumë ata diskutohen, aq më të ligjshëm duken.
Për shembull, një analizë e fundit e Tëeets që përmend 5G dhe COVID-19 zbuloi se vetëm 34,8% përfshinin një sugjerim që të dy ishin të lidhur, ndërsa shumica e denoncoi teorinë por nuk shprehu një mendim.
Fatkeqësisht, përdoruesit po rritnin profilin e idesë. Në të vërtetë, ardhja e mediave sociale dhe ngritja e teknologjive të reja kanë qenë momente të mëdha në historinë e teorive të komplotit. “Sigurisht që do të gjeni më shumë komplote të lokalizuara gjeografikisht në vende të caktuara, për të cilët njerëzit e tjerë nuk dinë asgjë”, thotë Douglas. “Por është e vërtetë që mënyra se si ne komunikojmë me njerëzit tani dhe mënyra se si ne konsumojmë informacion është shumë më globale sesa më parë, kështu që disa teori konspirative janë thjesht, shumë të njohura në të gjithë botën.” “Disa teori konspirative, siç janë ato që përfshijnë grupe ekskluzive të njerëzve që drejtojnë fshehurazi botën, tani janë të përhapura”, vëren Douglas.
Motivet
Ndërsa shoqëritë tona po ndryshojnë, po kështu janë edhe komplotet – dhe Russell Muirhead, një shkencëtar politik në Dartmouth College, New Hampshire, është i shqetësuar për drejtimin që po marrin.
“Në mënyrë klasike, teoritë e komplotit përhapen nga njerëzit që janë pothuajse një armë e të pafuqishmit, për t’i mbajtur përgjegjësit e fuqishëm“, thotë ai. “Por tani gjërat e reja po vijnë drejtpërdrejt nga të fuqishmit…” Që nga fillimi i pandemisë COVID-19, liderë të shumtë botërorë kanë shpallur mbështetjen e tyre publike për teoritë e ndërlidhura të komplotit, të cilat shpesh përputheshin mjaft mirë me axhendat e tyre.
Për shembull, presidenti amerikan Donald Trump deklaroi se kishte prova se koronavirusi e ka origjinën në një laborator kinez, ndërkohë që agjencitë e inteligjencës e mohuan diçka të tillë. Presidenti i Venezuelës, Nicolás Maduro, pohoi të njëjtën gjë, se pandemia është shkaktuar një armë biologjike që u lëshua në Kinë.
“Ne jemi, sugjeron Muirhead, duke u manipuluar nga armët tona. Ka përpjekje të politikanëve për të fshirë faktet dhe provat dhe për ta rigjetur botën në diçka më të favorshme për qëllimet e tyre.” I gjithë skenari po përkeqësohet edhe nga fakti se shumë vende, të tilla si Shtetet e Bashkuara, po përjetojnë nivele rekord të polarizimit politik për momentin.
Muirhead jep shembullin e “Pizzagate”, komploti i diskredituar plotësisht dhe i dënuar gjerësisht që lidhte menaxherin e fushatës së ish-kandidatit presidencial të SHBA-së, Hillary Clinton, me abuzim fëmijësh në bodrumin e një restoranti. Pavarësisht se ishte tërësisht false, komploti fitoi mbështetje të gjerë në vitin 2016, duke arritur kulmin me një njeri që gjuante me pushkë brenda biznesit.
“Ky komplot nuk përpiqet të shpjegojë asgjë rreth botës,” thotë Muirhead. “Thjesht pikturon Hillary Clinton, jo sikundër e mendojnë disa njerëz, me ekuilibër, por si lloj qenieje njerëzore që është më keq se një nazist.”
Në librin “Shumë njerëz po thonë”, Muirhead prezanton një prirje të dytë të re në botën e komplotit, atë të cilën e quan “komplot pa teori”. “Jo vetëm që nuk pati asnjë fëmijë duke u mbajtur rob në restorantin e picave, por nuk kishte as bodrum,” thotë Muirhead. “Ajo që na habiti ishte mënyra se si ky tregim ishte një trillim i plotë, nga fillimi në fund.”
Ai shpjegon se normalisht teoritë e komplotit do të fillonin me një thelb të vërtetës – një ngjarje në botën reale që është e lehtë për t’u parë dhe e vështirë për t’u kuptuar, si një atentat ose një sulm – dhe do të ndërtohet mbi të.
Por brezi i fundit i komploteve e ka kaluar këtë hap të parë dhe duket se është i suksesshëm. “Jam i shqetësuar se njerëzit e zakonshëm që përpiqen të kuptojnë botën do të bëhen shumë të çorientuar ndërsa përpiqen të lundrojnë në këtë lloj fryrjeje të trillimeve dhe gënjeshtrave konspirative,” thotë Muirhead. Atëherë, çfarë duhet të bëjmë në lidhje me të?
“Ne nuk mund të marrim vetëm akuzat e komplotit një nga një”, thotë Muirhead. Sipas mendimit të tij, një pjesë e problemit është se njerëzit gradualisht kanë humbur besimin tek ekspertët, qeveritë dhe institucionet e fuqishme. Për të rregulluar sistemin, ai sugjeron që duhet të ri-legjitimojmë demokracinë – të reformojmë qeveritë tona dhe të rimarrim institucionet tona.
Douglas, nga ana tjetër, mendon se nevojiten më shumë hulumtime. “Unë mendoj se është me të vërtetë e rëndësishme të kuptosh se nga vijnë teoritë e komplotit dhe si ato përhapen, sepse ka prova të forta që të besosh se ato shoqërohen me pasoja të rënda.”
Douglas shpjegon se ka pasur shumë pak studime se pse disa komplote kanë jetëgjatësi të jashtëzakonshme, siç janë komplotet e tokës së sheshtë dhe Illuminati, dhe pse të tjerët ekzistojnë për fare pak. Në fakt, pavarësisht dekadave të kërkimeve dhe një audience të mahnitur, ende ka shumë pyetje pa përgjigje në këtë fushë.
“Unë mendoj se ka një konsensus të përgjithshëm midis studiuesve që ne jemi në një epokë komploti, por përsëri, nuk ka prova të vërteta për këtë,” thotë Douglas. “Kush e di, mbase kjo mund të jetë komploti tjetër…”
Përgatiti: Alessia Selimi
