Rrëfehet ish-i burgosuri i Spaç: ’Frojdin’ e fsheha nën kapakët e librit të ‘Shokut Enver’

Lexues të dashur!

Mos ja vini veshin titullit që po ju paraqes, dua të them, se sikur mos të jeni të duruar për të lexuar këtë përmbledhje me kujtime, po të doni ta falni autorin, se stili i tij është i zbehtë, i pafrymëzuar përpara kësaj drame të madhe, të popullit tim, të kombit tim martir.

Personazhet e mij, nuk janë të krijuar nga fantazia ime, por janë njerëz të vërtetë, janë vëllezërit tuaj, baballarët tuaj, të afërmit tuaj. Ngjarjet nuk janë të trilluara, por reale e të jetuara. Ju do të bindeni vetë, vetëm pasi të keni lexuar këtë përmbledhje me kujtime. Ju do gjeni diçka nga jeta juaj, diçka të vërtetë nga jeta e baballarëve tuaj, e nënave tuaja, e vëllezërve tuaj, se si vuajtën se si vdiqën.

Këtë përmbledhje kujtimesh, e shkrova për amanetin që më lanë shokët, që bota të mësojë të vërtetën, se si u torturuan, si vuajtën, si vdiqën, njerëz të pafajshëm, nëpër kampet dhe burgjet e xhelatit, Enver Hoxha!

Unë shkoj me shpresë se cilido lexues, shqiptar ose i huaj, nuk më mbetet hatëri, nga kritika, rrahja e mendimeve të kundërta, pasi është mënyra më e mirë për të gjetur të vërtetën. Titulli i librit, “Tokë e bukur, njerëz të shëmtuar”, do t’i zëmëroj lexuesit, por në fund, do arrij në konkluzion se kam të drejtë, ta quaj “Epokën 45-vjeçare të regjimit komunist satanik të Enver Hoxhës”: Të shëmtuar.

Unë, mjerisht, për fatin e keq që pata, pashë dhe jetova dramën e madhe që ndodhi përpara syve të mij. Nuk jam as poet dhe as gojtar, do më duhet punë e madhe që t’i shpëtoj gabimeve letrare në këtë libër historik, që mund të frymëzojë poetët dhe shkrimtarët e ardhshëm, mbi tragjedinë e kohës sonë, të kohës më të zëzë të kombit tim!

Zotërinj lexues, ju uroj të gjithëve të keni liri dhe paqe…!

Kaso Hoxha.

Llavrio, Greqi 1985

Zeqiri me Hajriun ishin punëtor të mirë, djersa u kullonte rrëke, megjithëse i kishin hequr rrobat gjysëm lakuriq në këtë nxehtësi më tepër se 40 gradë, kur ata e pastruan, Hidajeti filloi të vendosë trupat e përgatitura. Na kishin mbetur akoma dhe tre orë për të vendosur trupat dhe të bënte vrimat e minave. Hidajeti më jepta disa këshilla tepër të vlefshme dhe më tha: “Mundohu të fillosh bërjen e brimave më parë se të tjerët!” ‘Për ç’arsye e pyeta unë’? “Sepse bie presioni i ajrit dhe ti do të rrish me orë të tëra mbi ‘Martel”, (pistoletë ajri) m’a ktheu.

Dhe me të vërtetë, sa të hapësh dhe mbyllësh sytë, Hidajeti i vendosi trupat, mori pistoletën për hapjen e vrimave dhe për një gjysëm ore i mbaroi. Vrimat duhet të ishin më tepër se 60 cm., përndryshe policët që vendosnin minat nuk i pranonin. Hidajeti e mbaroi ciklin e punës një orë para afatit. Ai më çoi në një vend në galeri ku dilte shumë ujë, ujë me acid, jo i mirë për të pirë dhe ne lamë pak sytë e fytyrën e pluhërosur. Nga Galeria duhej të dilnim jashtë në orën 7 të mëngjesit, po në këtë kohë turni i parë do hynte në galeri.

Nata e parë në punë në galeri

Polici, Mark Marku, priste tek dera e galerisë, pasi ne duhet të rreshtoheshin dhe të numëroheshin para se të hynim në burg. Grupi i Hidajetit doli i pari nga galeria. Polici më pyeti: “Si të duket puna, nesër je vetëm”? “Do mundohem të realizojë ciklin”, i’a ktheva. Ndërkohë, del Sherifi, që unë nuk e njoha fare nga pluhuri i zi që i mbulonte fytyrën. Ai m’u afrua dhe unë u tremba, pasi dukej si një njeri me ngjyrë. “Kurajo Kasem”, më pëshpëriti ngadalë për të mos e dëgjuar polici.

Sherifin nuk e dekurajoi puna e rëndë e galerisë, ai qëndroi shpirtërisht i fortë, i pa thyeshëm. Unë s’isha gabim, këtë e vërtetoi koha.

Në rresht duhet të ecnim dy e nga dy, të mbajtur prej dore. Hymë në burg ku kishim vetëm 5 minuta të drejtë të bënim banjë. Sidoqoftë nata e parë nuk m’u duk tepër e vështirë.

Erdhi e diela, ditë pushimi për të gjithë, të dielën ndroheshin turnet, kush ishte turni i tretë do të kthehej turni i parë, dhe kush ishte turni i pare, do të kthehej i dytë. Në të tre zonat punonin më tepër se 400 të burgosur. Kështu që brigada jonë që ishte turni i tretë të hënën, zgjimi bëhej në orën 6 të mëngjesit.

Që në mëngjes të dielën dhoma u mbush me të burgosur, shumica kureshtar për këngëtarin e dëgjuar në Shqipëri, ku disa kërkonin që Sherifi të këndonte një nga këngët e tij. Më tepër e nxiste një i burgosur që e quanin Hysen Xhani, të cilit për shkurt i flisnim “Loçe”. Ky, për t’i hequr ndrojtjen Sherifit, filloi të këndojë në frengjisht dhe na impresionoi të gjithëve, edhe vetë Sherifin. Por kjo nuk zgjati shumë, pasi polici Prenk Rrapi, erdhi dhe e shpërndau turmën.

Më vonë, po atë ditë, Hyseni erdhi përsëri, pasi donte aq shumë të shpenzonte kohë me Sherifin. Ai na tregoi gjithë dramën e jetës së tij, si ishte dënuar përsëri, si pjesmarës i Revoltës që ndodhi më 21 maj 1973, duke na dhënë kurajo se: “ka edhe më keq”! Më vonë, shokë të tjerë më treguan hollësisht se çfar ndodhi në ato tre ditë të majit. Shumë të burgosur trembeshin të flisnin pas ngjarjeve të Majit. Gjithë burgu kishte një rregjim të rreptë.

Nikoll Marku, një i burgosurt i vjetër, nga Puka, kishte një bagazh të tërë me ngjarje nga jeta e tij nëpër burgje. Në “Kaushin” tonë, gjithnjë kishte qetësi, të gjithë të burgosurit merreshin me diçka: dikush lexonte, dikush i shkruante letër familjes, dikush arrnonte rrobat e grisura. Aty këtu, qetësinë e këtij “Kaushi”, e prishte kolla e të burgosurve, një kollë e dalë thellë nga mushkritë, gjithë pluhur, kollë që të burgosurit nxirrin gjak e qelb, prej mushkrimeve të sëmura. Rrija e mendoja mbi dyshekun tim për familjen time. Nuk kisha asnjë lajm.

Sipas rregullores së burgut, kishim të drejtë të shkruanim dy letra në muaj, të cilat duhet t’i linim të hapura, pasi ato kalonin në kontrollin dhe çensurën e policisë. Mendova të shkruaja një copë letër nënos, me dy fjalë dhe gruas sime, Mejdies. Por nuk kisha as laps, as letër dhe as zarf. E pyeta Nikoll Markun, nëse mund të më ndihmonte, pasi ai ishte i burgosur i vjetër. Ai me kënaqësi më ofroi letrën, lapsin dhe zarfin, duke më pyetur se çfarë të afërmish kam lënë pas. I thashë se lashë gruan, dy fëmijë të vegjël,(tre vjeç dhe gjashtë muaj), nënën dhe dy motra të martuara. Nikolla u habit: “Kaq i ri dhe i martuar me dy fëmimijë”?! pyeti ai përsëri: “Po” – ja ktheva. “Nëna më martoi 18 vjeç”. Kurioziteti e shtyu Nikollën të më bënte një varg pyetjesh dhe unë i tregova shkurt, gjithë dramën e jetës sime. Ai u mallëngjye dhe më rrahu shpatullat duke më thënë: “Kurajo Kasëm. Dhëmbja juaj është e njëllojtë me të gjithë ata që sheh mbyllur në këtë kamp”. “Shkruaji diçka nënos të mbajë shpresat gjallë”, vazhdoi Marku.

Unë u treta në mendime, çfar t’i shkruaja nënos? Çfar t’i shkruaja, Mejdijes?! Ato s’dinin gjë për mua dhe unë nuk dija asgjë se çfarë kishte ndodhur pas arrestimit tim. Nëna, kurrën e kurrës nuk e hedh fëmijën e saj poshtë, por bashkëshortja është ndryshe! Pjesa më e madhe e të burgosurve ishin të brakstisur nga shokët e tyre të jetës!

Letra që i shkrova nënos sime, të m’i bënte hallall vuajtjet që u shkaktova!

Ndoshta një fat i tillë më priste dhe mua. Kështu që para se të ndodhte, duhej t’i thosha Mejdos, të priste lidhjet martesore, për të qenë e lirë nga unë. Fillova me letrën e nënos. Viti 1973 ishte në mbarim dhe shpejt vinte viti i ri 1974. Nuk dija se çfar të shkruaja. E shkrova dhe e rishkrova disa herë. Më në fund vendosa të shkruaja kështu:

     E dashur Nanë

Kaluan gjashtë muaj nga dita që u ndamë. Nuk e di, je gjallë, a e vdekur?! Vetëm di një gjë: se meraku të mundon, e nata e përjetëshme e ka mbuluar atë kasolle të varfër. Do të lutem shumë, mos të marrësh inat me mua, se ika dhe të lashë.

Kurrë nuk ma qaste zemra një gjë të tillë, që t’u shkaktoja aq shumë vuajte dhe lot. Ti nuk e meritoje atë, as ajo vajzë e re.

As ato foshnja të pafajëshme, por kështu ndodhi! Tek e shkuara, nuk ka më kthim. Ti rro, ashtu siç mund të rrosh, e di që do vdesësh me brengë në zëmër, pra ma bëj hallall, o nana ime.

Sa për atë vajzë të re, thuaj të ikë larg, ta harroj atë që ndodhi, le të fillojë një jetë të re. Sa për ato foshnja, le t’i marrë Jetimorja. Kështu nanë, nuk dua të lëndoj më plagët.

S’kam pse e zgjas më këtë letër. Tani unë jam shumë larg, vëndin e quajn, Spaç, në rreth të Mirditës. Nuk dua që ti të marrësh rrugën dhe të vish këtu për të më takuar. Harroje?! E pamundur! Kaq!

Të uroj për vitin e ri, që të të sjell më pak lodhje, më pak hidhërim, më pak lot.

Qofshi mirë
Kasua

Letra që i shkrova gruas sime, ku i kërkoja të fillonte jetën nga e para

E dashur Mejdie

Është hidhërim i madh sa s’thuhet që ndodhi kështu. Kurrë nuk ma qaste zëmra, që të të shkaktoja një hidhërim kaq të madh. Ndoshta profecitë e babait tënd u bënë realitet, kjo është e vërtetë, që jeta tënde u nxi, atë mëngjes qershori. Keq më vjen, sa s’thuhet për ato dy foshnja që bashkë sollëm në jetë, më dhëmb shumë, po tani jam larg, ndoshta për jetë të jetëve. Desha të lutem, të largohesh, ti nuk ke pse të lidhësh jetën me një njeri, që s’dihet se do të ekzistojë. Ti je e re dhe ndoshta të pret fat më i mirë. Kaq!

Qofsh me fat! Lamtumirë….

Kasua

E nisa letrën ditën tjetër, me shpresë se do të merrja ndonjë përgjigjie! Letra ishte dy faqe, aq sa lejonte rregullorja. Shkrova pak fjalë për nënon dhe pak fjalë për Mejdon. Nuk përmënda as motrat dhe as të afërmit në atë letra, pasi nuk doja t’u hapja telashe. E kisha të qartë se bëhej luftë e ashpër klasore nga organet e qeverisë.

Si më lindi ideja e arratisjes që në fillim të dënimit?!

Tani unë duhet të përqëndrohesha, të bëja një plan, për jetën time në burg. Në ishte e mundur që t’i shpëtoja këtij xhenhemi. Instikti më thoshte (ndoshta kjo, nga trauma që pësova), mos të kisha më besim tek njeri. Ky sindrom, është një sëmundje psikologjike e emëruar “Socialo-fobia”, që do të thotë: “Frika e njeriut, ndaj njerëzve të tjerë”. Këtë ma diagnostikuan më vonë, dy shokë të burgosur që ishin mjekë, si Nuri Sallaku dhe Vasil Zoga.

Le të kthehemi tek ajo që fillova të mendoja, se çfar përgatitjesh duhet të bëja, në rast se unë një ditë do dilja i gjallë nga ky varr i thellë, mijra metra ndën mal!

Shumë shokë më jepnin kurajo: “Kaso, je i ri. Ky burg është shkollë e mirë për ty”, e të tjera. Shumë herë, rrija dhe vrisja mëndjen, nëse unë dilja i gjallë nga burgu, do ishte e pamundur që unë të rroja në atë shoqëri. Kështu më shkoi në mëndje, arratisja nga ky vënd, të shkoja aty ku ishin kushërinjtë e mij, në SHBA-ës. Këtë ide, duhej ta mbaja të fshehtë thellë në zërmën time. Unë isha i paformuar politikisht, ideollogjikisht, shokët e mi ishin intelektualë me shkolla të larta, mjekë, inxhinierë, profesora të degëve të ndryshme, kjo më nxiti që të kërkoja ndihmë për edukim.

Dhe në të vërtetë, nuk më mungoi, ata ishin gati. Vendosa që të mësoja një gjuhë të huaj, me zell të madh, fillova të merrja mesime në anglisht nga profesor Ziso Vangjeli i cili nuk përtonte, por unë hasja vështirësi, sepse nuk e dija gramatikën e shqipes dhe kush nuk e njeh gjuhën e nënës me gramatikë, e ka të vështirë që të mësoj një gjuhë të huaj.

Dy profesorët e burgosur që më mësuan gjuhët e huaja!

Atëhere, çfarë bëra?! I kërkova mikut tim të ngushtë, doktor Vasil Zogës, nëse ishte e mundur që të më gjentë të gjitha tekstet, që nga shkolla fillore, deri në gjimnaz, të gramatikës së gjuhës shqipe. Në ndihmë më erdhën, jo vetëm Vasili, por dhe shokë bashkëvuajtës të tjerë. Doktor Nuri Sallaku, me të cilin luaja dhe shah, Idriz Alluni, një tjetër profesor, disa bashkëpatriotë nga ana ime, si: Xhemal Bali, Urim Arapi, Nazmi Veshi, Raimond Sejko, Hasan Bajo dhe shumë të tjerë. Këta më gjenin çfardo librash që kërkoja.

Të burgosurit e vjetër, kishin një bibliotekë të pasur, që i fshehnin në kashtën e dyshekëve. Megjithëqë shpenzonin shumë kohë duke ndenjtur në rresht, (ky ishte dënim nga Ministria e Punëve të Brendëshme) që të mos na linin fare kohë të lirë, Megjithatë, unë gjeja pak kohë të lirë që të lexoja dhe studjoja çdo libër që më binte në dorë. Më morri pak kohë që të lexoja, Gramatikën e Gjuhës Shqipe. Tani ishte tepër e lehtë për mua, të kuptoja gjuhën angleze dhe gjuhën italiane, të cilat i studioja në të njëjtën kohë.

Porofesor, Ziso Vangjeli, i cili kishte studjuar në vëndet perendimore, habitej me përparimin tim, që në një kohë fare të shkurtër, të lexoja në origjinal, vepra të Shekspirit, Hamletit, (“Rome e Zhuljeta”, “Mbreti Lir”,”Parajsa e humbur” e John Milton). Gjithashtu në anën tjetër, përparoja në gjuhën italiane, pasi profesor Idriz Alluni, më mësoi në një kohë rekord, gjithë gramatikën e gjuhës italiane, pasi kur kupton një gjuhë të huaj, është shumë më e lehtë të mësosh të tjerat. Më ra në dorë vepra e Dantes (Ferri), në më pak se dy javë, e lexova të gjithë. Ndërkohë, e kisha kthyer vështrimin në gjuhën greke. Kristo… në qelinë e Sarandës, më mësoi të shkruaja gërmat e alfabetit grek, më ndihmoi aq shumë, saqë unë lexoja gazetën “Llajko Vima”, pasi kjo gazetë vinte në burg, se disa minoritarë abonoheshin.

Kisha shokë nga Saranda dhe Gjirokastra që më donin dhe më respektonin. Respekt të veçantë tregonte, Dhimitër Maçango, nga Krone, fshat afër Urës së Bistricës, ky burrë i urtë, i dashur, bujar nga zëmra, i dënuar rëndë, ishte mësuesi im dhe shok i punës në galeri. Gjithashtu dua të kujtoj, Kristo Ndricon, nga fshati Krioner i Dropullit, i dënuar me dhjetë vjet burg. E kisha shok pune dhe kisha shumë besim tek ai njeri. Një tjetër mik i ngushtë, Lluka Bonjaku, nga Himara e Vlorës. Lluka ishte tepër konservator me të burgosurit, nuk fliste shumë, por mua më ndihmoi shumë, për mësimin e gjuhës greke.

Mbi popullimi i burgut të Spaçit, pas dënimit të “Grupit të Beqir Ballukut”!

Viti 1974 erdhi me shumë të papritura. Të burgosurit ishin të entuziasmuar për krizën që kishte mbërthyer regjimin e Enverit. Kur qeveria ishte në krizë, do të thotë që për të burgosurit politikë, ngjallet shpresa e lirisë. Enver Hoxha në Pleniumin e tij të V-të, likujdoi “Grupin puçist të Beqir Ballukut”, duke pushkatuar vetë Beqirin, Petrit Dumen dhe Hito Çakon. Këta ishin ushtarakë, që drejtonin ushtrinë e Enverit. Me dhjetra oficerë të lartë u arrestuan dhe u dënuam me dënime të mëdha.

Burgu i Sapçit “u fry” jashtë mase, dhe nuk po merrte më. Në një “Kaush” (dhomë) jetonim më tepër se 55 të burgosur. Shumica në kamp ishin të pa punë, sepse kapaciteti i minierës ishte vetëm për 600 puntorë. Nga njëra anë nuk më vinte keq për këta njerëz, që i kishin shërbyer diktatorit me fanatizëm, për afërsisht 40 vjet, por nga ana tjetër ndjeja mëshirë, mëshirë edhe për armiqtë e mi. Nuk më çukiste shpirti që të kisha ndjenjën e urrejtjes për çdo krijesë që Zoti i ka dhënë jetë. Të urreja krijesat e Zotit, do të thoshte, të urreja atë vetë. Unë kërkoja të gjeja shkakun e asaj vuajtjeje, diku gjetkë, ndoshta tek ideologjia që kishte molepsur gjysmën e botës.

U njoha me Vladimri Ballukun, (djalin e Beqirit) dhe Xhevat Alibalin (oficer i lartë në Ministrinë e Mbrojtjes). Kisha lexuar librin e tij të përkthyer “Kështu ka ndodhur”, të një autori rus. Gjithashtu u njoha me Drago Isufin, një tjetër oficer i lartë. Më tepër i afrohesha këtyre njerëzve nga kurioziteti, për të mësuar se çfar po ndodh brënda “folesë së grenxave”. Duke mësuar të vërtetën se kush ishte diktatori, bëri që në shpirtin tim të ngjallej shpresa e lirisë, jo vetëm për mua, por për të gjithë popullin.

Enver Hoxha, pasi ekzekutoi gjeneralët e ushtrisë, spastroi një tjetër “grup sabotator” në ekonomi, duke u vënë fajin këtyre, për krizën e rëndë ekonomike. Abdyl Këllezi, Koço Theodhosi dhe Kiço Ngjela, duke përfishirë dhe dhjetra inxhinierë, të tjerë të dënuar me burgime të rënda. Shumica erdhën në Spaç. U njoha me Nuredin Skraparin, Protoko Muratin, Beqir Aliajn, e shumë të tjerë. E kaloja kohën e lirë duke lexuar libra, çfarëdo libri që më binte në dorë.

Ndërkohë që vazhdoja të studioja tre gjuhë të huaja. Doktor Vasil Zoga, më jepte mësime në Mjekësi, tepër interesante. Jo vetëm e studiova “Manualin e diagnozave dhe terapisë”, por, e konceptova dhe e asimilova fjalë për fjalë. Doktor Vasili nuk ishte vetëm mësuesi im, por edhe shoku im më i ngushtë. Unë kisha besim tek ky njeri, dhe ai më besonte mua, bisedonim për çdo gjë pa nguruar. Policia ishte trefishuar brënda në kamp. Na kontrollonin çdo 15-20 minuta se çfarë bënim në kaush, se çfarë lexonim, etj.

Si e fsheha “Frojdin” në kapakët e librit të Enver Hoxhës!

Ishte kategorikisht e ndaluar që të mësoje gjuhë të huaj! Në qoftë se ata të kapnin duke lexuar libra në gjuhë të huaj, jo vetëm e merrnin librin, por dënoheshe në birucë deri në 30 ditë. Kështu ndodhi një ditë tek po lexoja në krevatin tim, policia erdhi befasisht, pasi me siguri ndonjë spiun kishte raportuar se: “Kasemi studion gjuhë të huaja”. Unë në dorë kisha një vepër të Enver Hoxhës, vetëm kapakët, pasi brënda fshihja librin “Teoria e Analizës Psiqike” të Zigmun Frojdit. Libër i ndaluar ky në burg.

Kështu bëja gjithmonë për të maskuar librat e ndaluar. Këta kapakë të verpës së Enver Hoxhës, m’i dha Dr. Vasil Zoga. Ai pasi i bleui, i hodhi në koshin e plehrave veprën dhe mbajti vetëm kapakët. Kur policët shikonin që unë lexoja veprat e “shokut Enver”, ata nuk bënin kontroll krevatit. Por këtu qëndronet puna, sepse dikush kishte raportuar. Unë isha në katin e dytë dhe ai më urdhëroi që të zbrisja poshtë. Unë zbrita me “librin e Enverit” në dorë të mbyllur.

Polici, pa kapakët e kuq dhe nuk u interesua që të shihte librin nga brënda. Ai u ngjit te krevati dhe lëvizi dyshekun me kashtë në anën tjetër. Polici Pjetër Koka, gjeti disa shënime dhe dorëshkrime në gjuhën italiane të xha Idriz Allunit, që nishin në gramatikën e kësaj gjuhe. Ai i mori të gjitha shënimet dhe më urdhëroi të shkoja tek zyra e oficerit të rojes. Fatmirësisht nuk më kërkoi t’i jepja librin me kapak të kuq, sepse dënimi do të ishte më i rëndë, nëse do të mësonin që brënda veprave të “shokut Enver”, fshihja libra të tjerë. I’a dhashë librin një shoku që kisha besim. Ky ishte Bardhosh Gjonzeneli nga Vlora. I thashë që ta fshihte librin sa më shpejt që të ishte e mundur.

E ndoqa policin dhe ai më nxori lart tek zyra e oficerit të rojes. Pjetër Koka, dorëzoi shënimet e gjetura, duke i thënë “I gjeta këto nën dyshekun e tij, por pashë se i dënuari lexon veprat e shokut Enver”, mbaroi polici duke u munduar që të më lehtësonte dënimin me izolim. Oficeri që e quanin Andon Jovani, më pa me vëmëndje dhe pasi u mendua pak, më tha: “Bën shumë mirë që lexon veprat e shokut Enver, por përse mban shënime në gjuhë të huaj në krevat”?! Për t’u justifikuar, i thashë: “I gjeta tek koshi i plehrave dhe i mora”, u përgjigja i frikësuar. “I gjete, apo t’i ka shkruar ndonjë i burgosur”, pyeti përsëri oficeri./Memorie.al