U lind më 2 prill të vitit 1879 në Trieste dhe vdiq në moshën 56 vjeçare, më 22 mars të vitit 1935 në Vjenë
Nga Leonard Veizi
Ai e mori me vete unazën më të famshme të gjermanëve, që kishte për emblemë portretin e gdhendur të një burri me vështrim të thellë dhe mbahej e rrethuar nga diamante. Ishte unaza e Iflandit, një aktori monumental që kishte vdekur 120 vite më parë, por që unazën e tij e trashëgonin të tjerë aktorë, të cilët duhet të ishin gjermanë dhe po aq të magjishëm sa ai vetë në rolet skenike. Dhe ishte fort domethënëse që Albert Baserman, një tjetër aktor i jashtëzakonshëm, ta hiqte nga gishti i tij trofenë e madhe të jetës, dhe ta linte mbi gjoksin pa jetë të një aktori që sapo kishte vdekur dhe që nuk i përkiste botës gjermanike: … ty të përket unaza e Ifland-it…
…Mjafton të dëgjosh monologu e Faustit, shkruar nga Gëte e interpretuar prej tij – në vetëm në një apo dy minuta të regjistruara në një pllakë gramafoni, – dhe nuk duhet shumë për të kuptuar, madhështinë e aktrimit. Është një zë i thellë, timbrues, e fort rrëqethës, që duket sikur vjen nga një botë tjetër. Nuk dihet se si do të ishte në shqip e njëjta gjë, veç në gjuhën e ashpër gjermanike duket sikur gurgullon.
Është zëri i Aleksandër Moisiut.
Ai ishte i rrallë si aktor, i denjë për të gjitha skenat e botës ku teatri ishte në Olimp. Por ishte shqiptar me origjinë edhe pse kishte lindur në Triesten italiane dhe jetën më të madhe profesionale e kishte në Gjermani, ku gjithashtu mbante një pasaportë të këtij vendi. E megjithatë kishte jetuar për disa vite edhe në tokën e babait të tij, në Durrës e Kavajë, trevë e cila aso kohe ishte pjesë e Perandorisë Osmane. Por për shqiptarët nën perandori teatri ishte një blasfemi. Ndërsa Aleksandri i lindur në perëndimin latin, mundi të studionte në Pragë e të punonte në Berlin, ndoshta edhe për shkakun se në fundin e shekullit të XIX, Trieste ishte ende pjesë e perandorisë austro-hungareze.
Ndodh që kur për shkak të famës, emri i kapërcen kufijtë e një vend, vetë autori të bjerë në grackën e përvetësimit të origjinës së tij.
Çfarë ishte Aleksandër Moisiu, shqiptar, italian apo gjerman?
Në Gjermani ai shkoi në moshë relativisht të madhe dhe pasaporta nuk e bënte dot gjerman. Çështtë e vërteta në Luftën e Parë Botërore ai luftoi në front për Gjermaninë, si një aviator. Dhe për merita të veçanta iu akordua dhe Kryqi i Artë. Por për shkak të ardhjes së fuqi të nazizmit, Aleksandër Moisi do ta braktiste Gjermaninë për t’u zhvendosur në Austri. E veç kësaj, gjermanët shpesh e cilësonin si hebre, për shkak të mbiemrit “Moisi”, të cilin e lidhnin me emrin e Profetit hebraik. Kur në fakt familja Moisi ishte e krishterë dhe i përkiste besimit ortodoks. Por kishte lindur në një provincë italiane. Edhe pse pas vdekjes arkivoli u mbulua me flamurin trengjyrësh të Italisë dhe në gurëvarrin e tij shkruhet “Alessandro Moissi”, nuk e bën atë aspak italian. Sepse dokumentet arkivorë tregojnë se ai është djali i Moisi Moisiut, apo Konstandin Moisiut nga Kavaja, i cili ishte martuar me arbëreshen Amalia De Rada.
Dhe kaq për origjinën e një njeriu që nuk e mohoi kurrë se ishte shqiptar. E madje për këtë kërkoi pranë autoritetete të shtetit shqiptar që të paisej me një pasaportë shqiptare.
Nga kritika e kohës Aleksandër Moisiu cilësohej si një aktor universal, ku repertori i tij i interpretimeve përfshin një univers të tërë të dramaturgjisë evropiane nga tragjeditë antike të Greqisë deri te shkrimtarët modernë të shekullit XX.
Dhe po aq kritika e mëpasshme do ta cilësonte si një aktor të kompletuar e novator i cili u shqua për një stil origjinal interpretimi të paimituar, për një zë të bukur unik, për temperamentin dinamik, për forcën e brendshme dhe të jashtme shprehëse dhe për përkushtimin e tij në përparimin shoqëror të të gjithë popujve të botës.
Aleksandër Moisi interpretoi një serial të gjatë dramash klasike duke krijuar një galeri të vërtetë personazhesh. Luajti Fedja-n nga drama “Kufoma e gjalle”, e Tolstoit që njihet dhe si ndër rolet më të arrira të tij. Dhe po aq i suksesshëm ishte dhe në rolin e Hamletit.
Me talentin e tij të jashtëzakonshëm dhe një pune të mundimshme e skrupuloze Aleksandër Moisi arriti të behej aktori i parë e më i famshëm në të gjithë botën gjermanisht folëse. Dhe po aq i famshëm ishte edhe për Francën.
Jetën private ai e ndau me dy gra. Austriakja Maria Urfus, ishte gruaja e tij e parë me të cilën pati një vajzë Beate (Moisi) von Molo të lindur me 1911. Më pas si u martua me kolegen e tij nga teatri i Reinhard-it, gjermanen Johana Tervin. Nga martesa e dytë nuk pati fëmijë.
Prej vitit 1910 e deri në vitin 1935 Aleksandër Moisi mori pjesë në 14 produksione filmash, pjesa më e madhe e të cilëve ishin filma pa zë.
Ishte në kulmin e prodhimtarisë e të gjenialitetit të tij skenik, por një e ftohur e thellë do të përshkallëzohej aq sa nga bota e të gjallëve do ta ndante.
Lajmi për vdekjen e aktorit qarkulloi në faqet e para të të gjitha gazetat prestigjioze të Evropës. Pas vdekjes së tij do të flisnin për të emra të shquar të letërsisë botërore si Franc Kafka, Luigji Pirandelo e Stefan Cvajk.
E megjithëse ka lënë pak gjëra të cilat mund të ndiqen e të shijohen edhe në ditët e sotme, emri i Aleksandër Moisiut tanimë është kthyer në një mit të skenës botërore të teatrit.
