Kujtojmë sot Kongresin e Beratit, një nga faqet e lavdishme të bashkëpunimit dhe bashkëveprimit brendashqiptar, gjë që solli mëvetësimin dhe kombëtarizimin e Kishës. Kongresi shpalli autoqefalinë e komunitetit ortodoks, për një kishë me tipare të plota vendore.
Kongresi i Beratit ishte frut i bashkëpunimit midis intelektualëve ortodoksë, shtetit shqiptar dhe veprimtarëve e besimtarëve ortodoksë, klerikë e laikë; një konfiguracion bashkërendimi që sot është krejt i pamundur.
Vendimet dhe Statuti që ky kongres kishtar miratoi, jo vetëm që u pranuan në heshtje nga hierarkia, por patën fuqi ligjore dhe peshë kanonike deri në krijimin e Sinodit të parë të KOASh-it, në vitin 1929.
Kisha Ortodokse në Shqipëri u shpall autoqefale fillimisht nga Kongresi i Beratit, që i zhvilloi punimet më 10 shtator deri më 12 shtator 1922. Vendimet e tij i njohu qeveria shqiptare, e cila dhe e kishte shtyrë atë që të zhvillohej. Në Kongres u caktua Këshilli i Lartë Kishtar, që do të drejtonte përkohësisht Kishën. Në shkurt 1929 u formua Sinodi i Shenjtë i përbërë nga:
-Visarion Xhuvani (që ishte dorëzuar në peshkop, në Serbi më 1925) si Krypeshkop i Shqipërisë dhe mbikqyrës i mitropolisë së Korçës,
-Agathangjel Çamçe mitropolit i Beratit,
-Ambroz Ikonomi mitropolit i Drinopolit
-Efthim Kosteva ndihmës i Kryepeshkopit.
Në 29 qershor 1929, në Kongresin e Dytë Kleriko-laik që u mbajt në Korçë, u votua “Statuti i Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë”.
Patriarkana Ekumenike refuzoi të pranonte këto veprime, por u tregua e gatshme për t’i dhënë vetadministrim dhe paralelisht përdorimin e gjuhës shqipe në adhurim, predikim dhe në arsimimin kishtar. Për shkak të zhvillimeve politike dhe rreziqeve të ndryshme nga Perëndimi, Patriarkana pranoi të diskutonte gjithashtu edhe çështjen e Autoqefalisë. Madje, ajo dërgoi në Shqipëri për bisedime me autoritetet shqiptare Mitropolitin e shquar të Trapezundës, Krisanthin, që më vonë u bë Kryepeshkop i Athinës. Krisanthi u shpreh pro dhënies së Autoqefalisë dhe sugjeroi ecurinë në vazhdim.
