Përgatiti: Leonard Veizi
Programi bërthamor i Iranit që nga fillimet e tij ka qenë ndër çështjet më të ndjeshme dhe kontroverse të gjeopolitikës ndërkombëtare. Rrënjët e tij qëndrojnë që nga mesi i shekullit XX, kur vendi u përfshi nga ndryshime të thella politike, që do të ndikonin jo vetëm të ardhmen e Iranit, por edhe ekuilibrin e pushtetit në Lindjen e Mesme.
I mbështetur fillimisht nga Shtetet e Bashkuara si pjesë e nismës “Atoms for Peace”, programi bërthamor i Iranit u shndërrua gradualisht nga një projekt paqësor i energjisë atomike, në qendër të dyshimeve ndërkombëtare dhe sanksioneve që synonin të parandalonin që Teherani të zhvillonte armë bërthamore.
Nën hijen e tensioneve që karakterizojnë marrëdhëniet Iran-SHBA, si dhe të ambicieve gjeopolitike që përplasen në Lindjen e Mesme, Irani u gjend para presionesh, bisedimesh, marrëveshjesh dhe sulmesh që prekën jo vetëm stabilitetin e vendit, por edhe paqen e gjithë rajonit.
Ndërsa vendet që posedojnë armë bërthamore që nga viti 1968 gëzojnë privilegjin që të qëndrojnë si fuqi bërthamore, vendet që nënshkruajnë Traktatin e Mospërhapjes detyrohen të qëndrojnë pa armë të tilla — një pabarazi që qëndron në thelbin e debatit ndërkombëtar.
Materiali që vijon shqyrton historinë e programit bërthamor të Iranit, që nga fillimet e tij, nënshkrimi i NPT-së, zbulimi i objekteve bërthamore, sanksionet, marrëveshjet, dalja e SHBA nga JCPOA, e deri te sulmet e fundit që Izraeli kreu ndaj impianteve të Iranit.
Një panoramë që ndihmon për të kuptuar jo vetëm të shkuarën, por edhe sfidat që qëndrojnë përpara, në një kohë kur çështja bërthamore e Iranit mbetet nga temat më delikate të sigurisë ndërkombëtare.
Fillimet (1953–1954)
Në vitin 1953, agjencitë e inteligjencës amerikane (CIA) dhe britanike organizuan një grusht shteti për të rrëzuar Mohammad Mossadeq, kryeministrin e zgjedhur në mënyrë demokratike të Iranit.
Mossadeq po përpiqej të shtetëzonte industrinë e naftës, që ishte nën kontrollin e kompanive perëndimore, veprim që u pa si kërcënim nga SHBA-të dhe Mbretëria e Bashkuar.
Grushti i shtetit riktheu monarkun pro-perëndimor, Shah Reza Pahlavi, i cili u lejoi kompanive perëndimore (amerikane, britanike, franceze) të merrnin 40% të industrisë iraniane të naftës.
Një vit më vonë, Shtetet e Bashkuara i furnizuan Iranit një reaktor bërthamor me uranium të pasuruar, si pjesë e programit “Atoms for Peace” (Atomet për Paqe), që synonte përdorimin e energjisë bërthamore për qëllime paqësore.
Kjo lëvizje u ndërmor edhe si mjet për të frenuar ndikimin sovjetik në Iran, në mes të Luftës së Ftohtë.
Traktati i Mospërhapjes (1968)
Në 1968, 40 vende nënshkruan Traktatin e Mospërhapjes Bërthamore (NPT), që synonte:
-Të parandalonte përhapjen e armëve bërthamore.
-Të promovonte përdorimin paqësor të energjisë atomike.
-Të çarmatoste gradualisht vendet që kishin armë bërthamore.
Sipas NPT-së, vetëm pesë shtete që i kishin armët bërthamore para 1968-ës (Shtetet e Bashkuara, Bashkimi Sovjetik/Rusia, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Kina) lejoheshin t’i mbanin.
Vendet e tjera që nënshkruanin traktatin detyroheshin të hiqnin dorë nga qëllimet ushtarake bërthamore.
Zhvillimet Pas NPT (1970-2000)
Disa vende që nuk nënshkruan NPT, si India (1974), Pakistani (1998) dhe Izraeli, u bënë fuqi bërthamore.
Koreja e Veriut u tërhoq nga NPT në 2003.
Irani Pas 2002: Zbulimi i Objekteve Bërthamore
Në 2002, u zbuluan plane të Iranit për të zhvilluar objekte bërthamore ushtarake, që u mbajtën të fshehta nga Agjencia Ndërkombëtare e Energjisë Atomike (IAEA).
Kjo çoi në vendosjen e sanksioneve nga OKB, SHBA dhe BE, ndërsa Irani e ashpërsoi qëndrimin e tij, veçanërisht nën Presidentin Ahmadinejad, që përdorte retorikë të fortë, veçanërisht kundër Izraelit.
Marrëveshja Bërthamore e Vitit 2015 (JCPOA)
Në 2015, Irani ra dakord për një marrëveshje afatgjatë, e njohur si JCPOA (Joint Comprehensive Plan of Action), me 6 fuqi botërore (SHBA, Mbretëria e Bashkuar, Franca, Kina, Rusia, Gjermania).
Sipas marrëveshjes:
-Irani do të lejonte inspektorët ndërkombëtarë të monitoronin programin e tij.
-Pasurimi i Uraniumit do të kufizohej.
-Sanksionet do të lehtësoheshin, si shpërblim.
Dalja e SHBA nga Marrëveshja (2018)
Në 2018, Presidenti Donald Trump njoftoi tërheqjen e SHBA nga JCPOA.
Pas daljes, SHBA vendosi sanksione të reja, duke synuar të ushtronte “presion maksimal” ndaj Iranit.
Tensionet e Reja (2025)
Në qershor 2025, Izraeli ndërmori operacionin “Rising Lion”, duke bombarduar impiantin kryesor të pasurimit të Uraniumit në Natanz.
Gjatë sulmit, u vranë të paktën 14 shkencëtarë bërthamorë iranianë.
Ky veprim ishte përgjigje ndaj përparimeve që Irani po bënte në programin e tij bërthamor, pavarësisht sanksioneve dhe presionit ndërkombëtar.
Përmbledhje
-1953-1954: SHBA organizon grusht shteti, instalon Shahun, furnizon Iranin me reaktor bërthamor.
-1968: Nënshkruhet NPT — pesë vendet që posedojnë armë bërthamore lejohen t’i mbajnë.
-2002: Zbulohen objektet bërthamore të Iranit; vendosen sanksione ndërkombëtare.
-2015: Marrëveshje bërthamore (JCPOA) që lejon inspektime dhe kufizon pasurimin.
-2018: SHBA tërhiqet nga JCPOA dhe rivendos sanksionet.
-2025: Izraeli sulmon impiantin e Natanzit, vriten 14 shkencëtarë.
Që nga fillimi, programi bërthamor i Iranit ka qenë i ndikuar nga gjeopolitika, presionet ndërkombëtare, dhe vendimet e brendshme që lidhen me sigurinë, energjinë dhe pavarësinë e vendit.
Ndërsa pesë vendet që posedojnë armë bërthamore që nga 1968 (SHBA, Britania e Madhe, Franca, Kina, dhe Rusia) gëzojnë të drejtën të qëndrojnë si fuqi bërthamore, vendet që nënshkruajnë NPT — si Irani — angazhohen që të heqin dorë nga armët bërthamore, duke përdorur energjinë atomike vetëm për qëllime paqësore.
Kjo pabarazi që qëndron në thelbin e NPT-së ka nxitur gjithmonë debat rreth drejtësisë, sovranitetit dhe qëllimeve gjeopolitike që qëndrojnë pas qëndrimeve të ndryshme ndaj Iranit.
