Përgatiti: Leonard Veizi
Julius Robert Oppenheimer ishte një nga ata njerëz që historia nuk i harron dot – jo sepse donte lavdi, por sepse ndihmoi të formësonte një epokë të re: epokën atomike. I njohur si “babai i bombës atomike”, ai ishte më shumë sesa një shkencëtar brilant; ishte një njeri i ndarë mes mendjes që krijoi dhe ndërgjegjes që vuajti. Në zemër të Projektit Manhattan, ai udhëhoqi me gjakftohtësi lindjen e një fuqie që do të ndryshonte përjetësisht rrjedhën e historisë – dhe të vetë natyrës njerëzore.
Por çmimi i madh i dijes nuk vonoi të kërkonte hakmarrje. Pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe bombardimeve shkatërrimtare në Hiroshima e Nagasaki, Oppenheimer nuk ishte më vetëm arkitekti i fitores – ai u kthye në simbolin e pendesës së vonë. Dyshimet e thella etike që e përshkuan e shtynë drejt përpjekjeve për të ndalur përhapjen e armëve bërthamore, por në vend që të dëgjohej, ai u akuzua, u përjashtua, dhe u damkos nga vendi që dikur e kishte ngritur lart si hero.
Në kohën e gjuetisë së shtrigave të senatorit McCarthy, refuzimi i tij për të ndihmuar në ndërtimin e bombës me hidrogjen, si dhe lidhjet e kaluara me figura të majta, u përdorën kundër tij. Në vitin 1954, në një akt që ngjante më shumë me një dënim simbolik sesa me një vendim racional, ai u përjashtua nga çdo rol zyrtar, i lënë në heshtje dhe turpërim publik. Dhe megjithatë, ai nuk ndaloi së menduari, duke i qëndruar besnik shkencës dhe bindjeve të tij deri në fundin e jetës, më 1967.
Vetëm shumë dekada më vonë, në vitin 2022, erdhi një rehabilitim i vonuar, kur administrata amerikane e pranoi se dënimi ndaj tij kishte qenë i padrejtë dhe i ndikuar nga paragjykime politike. Por historia nuk e fshin dot plagën – ajo vetëm e shndërron në kujtesë. Dhe Oppenheimer mbetet një kujtesë e gjallë për fuqinë e dijes, peshën e përgjegjësisë dhe tragjedinë e atyre që guxuan të preknin zjarrin.
Formimi akademik
Robert Oppenheimer lindi më 1904 në Nju Jork, në një familje të pasur gjermano-hebreje. Që i vogël tregoi shenja të jashtëzakonshme inteligjence dhe kurioziteti: mësoi gjashtë gjuhë të huaja, përfshirë sanskritishten, dhe ishte aq i apasionuar pas mineralogjisë sa në moshën 12-vjeçare u pranua në Klubin Mineralogjik të Nju Jorkut. Studioi fizikë në Harvard dhe më pas përfundoi doktoraturën në Göttingen të Gjermanisë në vitin 1927, një nga qendrat më të rëndësishme të fizikës teorike në atë kohë. Pas kthimit në SHBA, filloi të japë mësim në universitetet më prestigjioze dhe të bashkëpunojë me figura të mëdha të shkencës si Ernest Lawrence.
Lidhjet politike
Përveç karrierës shkencore, Oppenheimer kishte një jetë personale komplekse dhe aktive. Ai krijoi lidhje me individë të përfshirë në qarqe të majta politike, përfshirë studenten radikale Katherine “Kitty” Puening, e cila do të bëhej gruaja e tij në vitin 1940. Këto lidhje, në një klimë të tensionuar politike si ajo e viteve të Luftës së Ftohtë, më vonë do të shërbenin si bazë për dyshime dhe akuza ndaj tij, edhe pse nuk kishte prova të qarta që ai kishte qenë ndonjëherë anëtar i Partisë Komuniste.
Projekti Manhattan
Në vitin 1942, gjatë Luftës së Dytë Botërore, Oppenheimer u zgjodh nga gjenerali Leslie Groves për të udhëhequr Projektin Manhattan, përpjekjen amerikane për të ndërtuar armën atomike para Gjermanisë. Ai udhëhoqi ekipin shkencor në laboratorin sekrete të Los Alamos, duke mbledhur rreth vetes mendjet më të ndritura të kohës si Enrico Fermi, Richard Feynman, Hans Bethe dhe të tjerë. Nën drejtimin e tij u ndërtuan dy lloje bombash: një me uranium (“Little Boy”, që u hodh në Hiroshima) dhe një me plutonium (“Fat Man”, që u përdor në Nagasaki).
Dilema etike
Më 16 korrik 1945, në shkretëtirën e New Mexico-s, u krye me sukses Testi i Trinitetit, prova e parë e një arme bërthamore. Pas shpërthimit, Oppenheimer citoi nga Bhagavad Gita: “Tani jam bërë Vdekja, shkatërruesi i botëve.” Ai dhe disa shkencëtarë të tjerë propozuan që bomba të demonstrohej në mënyrë të kontrolluar, për të shmangur viktima civile, por kjo ide nuk u mor parasysh. Pas bombardimeve të Japonisë, ai u bë gjithnjë e më kritik ndaj përdorimit të armëve bërthamore dhe kërkoi kontroll ndërkombëtar mbi to.
Ndëshkimi politik
Pas luftës, Oppenheimer kryesoi Komitetin Këshillimor të Komisionit për Energjinë Atomike dhe punoi për mospërhapjen e armëve bërthamore. Megjithatë, refuzimi i tij për të mbështetur zhvillimin e bombës me hidrogjen dhe lidhjet e kaluara me qarqet e majta bënë që ai të vihej në shënjestër gjatë fushatës anti-komuniste të senatorit Joseph McCarthy. Në vitin 1954, pas një procesi të gjatë dhe të dyshimtë hetimor, ai u përjashtua nga rolet zyrtare për “arsye sigurie”, ndonëse nuk kishte prova konkrete kundër tij. Komuniteti shkencor reagoi me indinjatë dhe shumë figura të njohura e mbështetën publikisht.
Rehabilitimi
Në vitin 1963, presidenti Lyndon Johnson i dha Oppenheimerit Çmimin Enrico Fermi, si një lloj pajtimi zyrtar. Megjithatë, vetëm në vitin 2022, 55 vjet pas vdekjes së tij nga kanceri në fyt në vitin 1967, Departamenti Amerikan i Energjisë shpalli se hetimi i vitit 1954 kishte qenë i padrejtë dhe i ndikuar nga paragjykime politike. U theksua se besnikëria dhe patriotizmi i tij ndaj SHBA-së ishin të pamohueshme dhe se dënimi i tij ishte një gabim historik.
Trashëgimia dhe ndikimi
Figura e Oppenheimerit vazhdon të frymëzojë diskutime rreth përgjegjësisë etike të shkencëtarëve në shoqëri. Ai është krahasuar shpesh me Prometheun mitologjik, që solli zjarrin për njerëzit dhe u ndëshkua për këtë. Në vitin 2023, regjisori Christopher Nolan solli filmin “Oppenheimer”, të bazuar mbi librin biografik Prometeu Amerikan të Kai Bird dhe Martin Sherwin. Filmi fitoi 7 çmime Oscar në vitin 2024, përfshirë atë për filmin më të mirë dhe regjisorin më të mirë, duke e sjellë figurën e tij në qendër të debatit publik ndërkombëtar.
