Pasi humbi krahun në Luftën e Parë Botërore, pianisti Paul Wittgenstein porositi vepra të jashtëzakonshme që mund t’i luante vetëm me dorën e majtë. Unë synoj ta mbaj gjallë këtë trashëgimi të jashtëzakonshme në Proms-in e këtij viti.
Nga Nicholas McCarthy
Më pëlqen shumë të flas me njerëzit për muzikën për piano të shkruar për dorën e majtë. Është një pjesë e repertorit që shpesh shihet si një qoshe misterioze – dhe megjithatë përfshin një sërë perlash të fshehura për piano solo dhe disa koncerte të njohura gjithashtu.
Zakonisht, biseda kthehet shpejt tek koncerti legjendar i Ravel-it për dorën e majtë (1929–30). Kjo kryevepër, e preferuar mes pianistëve, është interpretuar nga disa prej titanëve më të mëdhenj të tastierës dhe – si pianist i lindur pa dorën e djathtë – ka një vend të veçantë në krijimtarinë time. Por ka shumë më tepër pjesë për dorën e majtë sesa kjo.
Historia nis në fillim të shekullit XIX, kur pianistët koncertalë ishin yje të kulturës. Liszt, për shembull, mbushte sallat evropiane me të njëjtin entuziazëm si Taylor Swift sot stadiumet. Këta virtuozë magjepsnin publikun me shkëlqimin teknik dhe spektaklin dramatik. Dhe shpesh përmbyllnin koncertin me një pjesë që i linte të pranishmit pa frymë – si ndonjë numër mahnitës vetëm me dorën e majtë.
Sekreti qëndronte te iluzioni i dëgjimit: veprat për dorën e majtë krijojnë ndjesinë e dy ose edhe tre duarve që luajnë njëkohësisht, duke mashtruar edhe dëgjuesit më të stërvitur. Edhe pse dora e majtë konsiderohet më e dobët, fizionomia e saj i jep një avantazh: në repertorin standard me dy duar, vijat melodike luhen zakonisht me gishta të dobët si gishti i vogël i dorës së djathtë; ndërsa në repertorin për dorën e majtë, melodia del nga gishti i madh, më i forti, duke sjellë një qartësi të jashtëzakonshme. Ndaj kemi mbi 3,000 vepra për dorën e majtë të vetme, por vetëm disa për të djathtën. Një element tjetër thelbësor është pedali i vazhdimit (sustain pedal), që mban tingujt e basit aktivë, duke krijuar një tingull të pasur, të plotë, thuajse sikur të luanin të dyja duart.
Një pionier i pathyeshëm: Paul Wittgenstein
Zhvillimi i repertorit serioz për dorën e majtë, përtej pjesëve të shkurtra apo ekstravagante, ndodhi vetëm në shekullin XX, pas Luftës së Parë Botërore. Në qendër të kësaj lëvizjeje ishte Paul Wittgenstein (1887–1961), një figurë që ndryshoi rrënjësisht fatin e kësaj tradite.
Anëtar i një familjeje të shquar vjeneze – i biri i një industrialisti të pasur dhe vëllai i filozofit të famshëm Ludwig Wittgenstein – Paul ishte një pianist i talentuar, që debutoi në vitin 1913. Por shpërthimi i luftës do ta ndryshonte jetën e tij përgjithmonë.
Pasi u mobilizua në ushtrinë austro-hungareze, ai u plagos rëndë në Betejën e Galicisë, duke humbur dorën e djathtë. Ishte një plagë e zakonshme në atë luftë, pasi shumica e ushtarëve ishin të djathtakë. I marrë rob nga trupat ruse, u dërgua në një kamp në Siberi, ku, për të mos u dorëzuar, vizatoi tastierën e pianos me qymyr mbi një arkë të kthyer përmbys dhe kalonte orë të tëra duke luajtur “nota të padukshme” me dorën e majtë. Një vizitor i huaj, i prekur nga kjo pamje, bëri të mundur që Wittgenstein të transferohej në një kamp tjetër ku kishte piano. Aty ai nisi të rimësonte të gjithë repertorin e tij – me vetëm një dorë.
Pasi u rikthye në Vjenë në vitin 1915, Paul përballej me një sfidë të jashtëzakonshme: të rindërtonte veten si pianist me një dorë. Falë vendosmërisë dhe pasurisë familjare, ai porositi vepra të reja nga disa prej kompozitorëve më të mëdhenj të kohës, përfshirë Prokofiev, Strauss, Britten, Korngold dhe Hindemith. Jo të gjitha i interpretoi – në një rast i tha Prokofievit se nuk e kuptonte logjikën e Koncertit të tij të 4-t për piano: “Nuk më bëhet e qartë logjika e brendshme e veprës – dhe, sigurisht, nuk mund ta luaj pa e kuptuar.”
Një nga porositë më të famshme të tij ishte Koncerti për dorën e majtë i Ravel-it, një vepër e mahnitshme që pati edhe polemika: Wittgenstein bëri ndryshime në partiturë për premierën, gjë që e zemëroi Ravel-in. Ata u pajtuan vetëm kur Wittgenstein pranoi ta interpretonte sipas versionit origjinal.
Koncerti është një shembull i shkëlqyeshëm mjeshtërie dhe imagjinate. Ndonëse u kompozua në të njëjtën periudhë me koncertin tjetër të Ravel-it për dy duar, janë krejtësisht të ndryshëm në shpirt dhe ndërtim. Mbaj mend herën e parë që e dëgjova – isha 15 vjeç dhe u magjepsa menjëherë nga hyrja: një gumëzhimë e errët nga orkestra që rritet ngadalë në një temë madhështore. Pianisti pret në heshtje, përballë një tensioni elektrizues, gati për të bërë hyrjen e tij dramatike.
Një trashëgimi për t’u mbajtur gjallë
Për mua, të specializohesh në këtë repertor të jashtëzakonshëm është privilegj, përgjegjësi dhe herë-herë sfidë e vështirë. Nëse interpretimi im i ardhshëm në Proms i veprës së Ravel-it ju ngjall interes, ju rekomandoj gjithashtu “Diversions” të Britten për piano dhe orkestër për dorën e majtë, si dhe “Concertino” e Martinu-së, një perlë për piano e orkestër dhome.
Dhe po, unë nuk jam dakord me Wittgenstein për Prokofiev-in: vitin tjetër do të interpretoj pikërisht Koncertin e 4-t për Piano të Prokofiev, ndërsa së shpejti do të shtoj në repertorin tim edhe Koncertin madhështor të Korngold për dorën e majtë.
Stereotipat rreth aftësisë së kufizuar në muzikën klasike ende ekzistojnë. Si një nga pak solistët me aftësi të kufizuara në këtë fushë, më është dashur të jem i duruar, i vendosur dhe të zhvilloj një “lëkurë të trashë”, vetëm sepse nuk përputhem me format tradicionale. Por shpresoj të frymëzoj brezin e ri të pianistëve që të eksplorojnë këtë muzikë të jashtëzakonshme. Ashtu siç Wittgenstein hapi rrugën për mua, edhe unë dëshiroj të ndriçoj rrugën për të tjerët, për të siguruar që trashëgimia e muzikës për dorën e majtë të vazhdojë të lulëzojë.
Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi
