1 gusht 1937 – Vdekja e klerikut poet
Nga Leonard Veizi
Në agun e zymtë të shekullit XIX, kur Shqipëria ishte ende e mbyllur në prangat e Perandorisë Osmane dhe gjuha shqipe mbijetonte në heshtje, e përzënë nga shkollat dhe librat, lindi një zë i kthjellët, i qetë dhe i përvëluar nga dashuria për tokën amtare: zëri i Ndre Mjedës. Ai nuk ishte thjesht një poet, as një klerik i zakonshëm, por një shpirt i zgjedhur që pa te fjala shqipe dritën e shpëtimit dhe te poezia – formën më të lartë të adhurimit. Në një kohë kur fjala shqipe rrezikohej të shuhej në errësirën e padijes dhe të ndalimeve perandorake, Mjeda e ngriti atë në nivelin e shenjtërisë, duke i dhënë peshën e një lutjeje dhe fuqinë e një flamuri. Në vargjet e tij, Shqipëria është një atdhe i plagosur, por i bekuar; një nënë e heshtur, që qan bijtë e saj të robëruar, por nuk humb asnjëherë dinjitetin. Poezitë e Mjedës janë një akt shpëtimi: ai e merr gjuhën që ishte përçmuar, dhe me të ndërton tempuj dashurie, dhimbjeje dhe shprese. Në to, ndjehet ritmi i lutjes, muzika e shpirtit dhe drita e një ideali që nuk shuhet. Ai këndon për dallëndyshen që largohet nga vendi i robëruar, për bylbylin që qan mbi fatin e kombit, për atdheun që rri i palëkundur në zemrën e poetit, si një altar i përhershëm…
…Mjeda nuk e kuptonte poezinë si stoli, por si thirrje. Ai e shkroi atë me përgjegjësi të thellë morale, me përulësinë e besimtarit dhe me pasionin e një profeti. Te fjala ai gjeti dritën që i mungonte popullit të tij, dhe përmes saj kërkoi të ndriçonte shpirtrat e fjetur, të zgjonte vetëdijen, të ngjallte krenarinë. Poezia për të ishte mision, jo zbavitje; dëshmi, jo iluzion. Dhe kështu, Ndre Mjeda mbetet një ndër zërat më të pastër e më të qartë të Rilindjes. Në një kohë kur shumë duar shkruanin për lirinë, ai shkroi për shpirtin e saj. Në një kohë kur shumë sy shikonin kah Perëndimi për shpëtim, ai shikonte kah gjuha amtare si fillesa e çdo shëlbimi. Ndaj dhe poezia e tij ka mbetur e pashlyeshme, jo vetëm për hijeshinë e formës, por për vërtetësinë e ndjenjës dhe përkushtimin e thellë ndaj atdheut.
Në rrugëtimin e tij prej kleriku, mësuesi, gjuhëtari e poeti, ai nuk hoqi dorë kurrë nga besimi se gjuha është shpirt, dhe se pa të, kombi do të mbetej si trup pa frymë. Ai ishte një dritë e qetë, që nuk kërkoi lavdi, por ndriçoi udhën për të tjerët. Një zë që nuk ulëriu, por jehuan thellë në ndërgjegjen kombëtare. Ndaj Mjeda nuk është thjesht një emër në historinë e letërsisë, por një ndërgjegje që flet ende. Dhe kur lexojmë vargjet e tij, nuk dëgjojmë vetëm tinguj, por frymë: frymën e një kombi që kërkon të ngrihet, të kujtojë, të flasë në gjuhën e vet, të jetojë në lirinë e vet.
Jeta dhe formimi
Ndre Mjeda lindi më 20 nëntor 1866 në Shkodër, në një familje të pasur dhe të respektuar. I dërguar herët për studime jashtë vendit, ai u formua në kolegje të njohura jezuite në Kroaci, Itali, Poloni dhe Spanjë, ku fitoi një kulturë të gjerë humaniste dhe gjuhësore. Zotëronte shumë gjuhë – latinisht, italisht, kroatisht, polonisht, gjermanisht, frëngjisht – që ndikuan thellësisht në mendimin dhe stilin e tij të përpunuar.
Poezia dhe stili
Mjeda është ndër poetët më të ndjeshëm dhe më të rafinuar të Rilindjes Kombëtare. Megjithëse krijimtaria e tij poetike nuk është e bollshme në sasi, ajo është e jashtëzakonshme në cilësi. Ndjenjat që përshkojnë poezinë e tij – dhimbja për atdheun, mallkimi i robërisë, dashuria sublime për gjuhën dhe kombin – janë të përjetshme. Poezitë si “Vaji i Bylbylit”, “Per ty atdhe”, apo “Shko dallandyshe”, përveç vlerave artistike, mbartin një mesazh të thellë shpirtëror dhe patriotik. Stili i Mjedës është klasik, harmonik, me një muzikë të brendshme që buron nga metrika e saktë, fjalori i pastër dhe emocionet e përmbajtura.
Misioni gjuhësor
Përveç poezisë, Ndre Mjeda dha një kontribut të jashtëzakonshëm në përpjekjet për standardizimin e gjuhës shqipe. Ishte pjesë e shoqërisë “Agimi” dhe luajti rol kyç në përgatitjet dhe zhvillimin e Kongresit të Manastirit më 1908, ku u përcaktua alfabeti latin si baza e shkrimit të shqipes. Ai përktheu tekste fetare, hartoi gramatika dhe u përkushtua me pasion në përhapjen e arsimit shqip, duke e parë dijen si rrugën e vetme drejt lirisë.
Kleriku i urtë
Ndonëse jezuit dhe prift katolik, Mjeda nuk i vendosi kurrë kufij ndarës midis fesë dhe çështjes kombëtare. Ai shërbeu në seminare, predikoi me urtësi dhe veproi me përkushtim, duke qenë shembull i një kleriku që i përkiste njëkohësisht Zotit dhe kombit. Për një kohë ishte profesor në Shkodër dhe më vonë në Krakovi, por gjithnjë e ruajti lidhjen me Shqipërinë dhe nevojat e saj shpirtërore e arsimore.
Epilogu
Në vitet e fundit të jetës, i ndjekur dhe i margjinalizuar nga regjimi i Zogut për pavarësinë e mendimit të tij, Ndre Mjeda u tërhoq në vetmi në fshatin Kukël, pranë Shkodrës, ku edhe vdiq më 1 gusht 1937. Edhe në heshtje, ai mbeti zë i lartë i ndërgjegjes kombëtare. Trashëgimia e tij jeton sot në tekstet shkollore, në institucionet që mbajnë emrin e tij, dhe mbi të gjitha, në ndërgjegjen kulturore shqiptare.
Mjedën nuk e bën të madh thjesht poezia, por qëndrimi i tij: i palëkundur, i qetë dhe i thellë, si një dritë që nuk shuhet as në errësirën më të madhe. Ai mbetet poet i shpirtit dhe i arsyes, një figurë që e ngriti fjalën shqipe në lartësinë e lutjes dhe e lidhi fatin e saj me fatin e kombit.
