Nëse tymi ishte armiku kryesor i kancerit në shekullin e 20-të, konsumimi i ushqimeve shumë të përpunuara mund të jetë ekuivalenti i shekullit të 21-të.
Devi Sridhar*
Kanceri dikur shihej si një pjesë normale e plakjes: diçka që prekte kryesisht njerëzit mbi 60 ose 70 vjeç. Por, edhe pse është ende e vërtetë që shumica e diagnozave të reja të kancerit prekin mbi 70-vjeçarët, modeli po ndryshon në mënyra të imta. Disa lloje kanceri po gjenden gjithnjë e më shpesh tek të rinjtë.
Marrim shembull kancerin kolorektal (i zorrës së trashë): ndërsa shifrat kanë rënë tek të moshuarit mbi 60 vjeç, të dhënat tregojnë një rritje të ndjeshme në shumë vende të zhvilluara tek personat nën 50 vjeç, në atë që njihet si sëmundje me shfaqje të hershme.
Kjo nuk shpjegohet thjesht me testime më të gjera ose diagnostikim më të mirë, dhe nuk gjendet vetëm në një vend ose komunitet të caktuar. Rritja është reale dhe globale, duke u ngjitur nga rreth 94,700 raste në 1990 në 225,736 në 2019. Një studim në Evropë gjeti se tek të moshës 20-29 vjeç, incidenca u rrit 7.9% në vit midis 2004 dhe 2016; për grupin 30–39 vjeç, rritja ishte 4.9%, dhe tek 40-49 vjeç 1.6% gjatë të njëjtës periudhë. Jo vetëm që kanceri i zorrës po rritet në çdo grupmoshë nën 50 vjeç, por ritmi më i lartë i rritjes është tek grupi më i ri. Modelet parashikojnë se kanceri kolorektal me shfaqje të hershme mund të dyfishohet çdo 15 vjet në Australi, Kanada, Mbretërinë e Bashkuar dhe SHBA.
Në Angli, programi i NHS për skanimin e kancerit të zorrës mbulon personat nga 50 deri në 74 vjeç, duke i ftuar për një testim falas çdo dy vjet. Megjithatë, kjo moshë përjashton të rinjtë, të cilët zakonisht diagnostikohen në faza të vonshme, kur kanceri është përhapur dhe ata kanë simptoma.
Çfarë po shkakton rritjen tek të rinjtë?
Mund të përjashtojmë gjenezën: vlerësohet se 75% e rasteve janë tek persona pa histori familjare ose predispozicion gjenetik të njohur. Shkencëtarët kanë filluar të analizojnë faktorët mjedisorë të lidhur me rritjen e kancerit të zorrës që nga vitet 1960, me secilën gjeneratë më të prirur ndaj kancerit se ajo e mëparshmja.
Një faktor që shfaqet shpesh si shkaktar kryesor janë ushqimet shumë të përpunuara, ku një rishikim i vitit 2025 në Nature Reviews Endocrinology thekson lidhjet. Këto ushqime, të përcaktuara përafërsisht si snack-e të paketuar në fabrikë, vakte të gatshme, drithëra të ëmbla, pije të gazuara, mish të përpunuar dhe shumë ushqime fast-food, tani përbëjnë më shumë se gjysmën e dietës mesatare në vende si Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA.
Evidenca po rritet: një studim i madh i publikuar në British Medical Journal analizoi tre grupime të mëdha në SHBA për të shqyrtuar lidhjen e ushqimeve shumë të përpunuara me rrezikun e kancerit kolorektal. Njëri nga këto grupime përfshinte mbi 46,000 burra, të ndjekur për 24 deri 28 vjet. Krahasuar me grupin që konsumonte më pak ushqime të përpunuara, ata që konsumonin më shumë kishin 29% rrezik më të lartë për të zhvilluar kancer kolorektal – edhe duke marrë parasysh ushqimin dhe peshën trupore. Autorët përfunduan se duhen më shumë studime për të kuptuar mekanizmat fiziologjikë se si këto ushqime kontribuojnë në zhvillimin e kancerit.
Është interesante që, megjithëse shumë kërkime kanë lidhur ushqimet shumë të përpunuara me rritjen e obezitetit – që më pas është një faktor rreziku për shumë kancere – studimi i mësipërm tregon rritjen e kancerit kolorektal edhe tek personat me peshë normale. A mund të jenë këto ushqime kancerogjene pavarësisht indekstit të masës trupore (BMI)? Me fjalë të tjera, a janë këto ushqime të dëmshme edhe nëse keni një stil jete aktiv dhe një peshë të shëndetshme?
Dietat e pasura me ushqime shumë të përpunuara lidhen me çrregullime në sinjalizimin e insulinës, inflamacion kronik të ulët dhe ndryshime në mikrobiomën e zorrëve, të gjitha mekanizma të përfshirë në zhvillimin e kancerit. Ajo që hamë ndikon në rritjen e qelizave tona, funksionin e sistemit imunitar dhe sjelljen e baktereve të zorrëve – që ndihmojnë në rregullimin e inflamacionit dhe imunitetit. Emulsifikuesit, aditivët dhe ëmbëltuesit artificialë të zakonshëm në ushqimet shumë të përpunuara janë treguar në studime tek kafshët të promovojnë inflamacion intestinal dhe rritjen e tumoreve. Ndërkohë, mungesa e fibrave dhe përbërësve mbrojtës të bimëve mund të ndryshojë mikrobiomën e zorrëve, e cila është e nevojshme për funksionimin optimal të trupit.
Na mori dekada, por tani e pranojmë se duhani shkakton kancer të mushkërive dhe se alkooli rrit rrezikun për kancer të gjirit dhe të mëlçisë. Dekada e ardhshme mund të shohë përfshirjen e ushqimeve shumë të përpunuara si një faktor kryesor rreziku për kancerin kolorektal, veçanërisht tek të rinjtë.
Unë nuk po shkruaj këtë për t’ju frikësuar. Qëllimi është të reflektoj mbi kërkime të fundit nga studime të rigorozuara dhe afatgjata. Ajo që hamë ka më shumë rëndësi sesa mund ta mendoni.
Një studim i vitit 2025 zbuloi se konsumimi i rregullt i kosit mund të ulë rrezikun e zhvillimit të kancerit të zorrës, një nënlloj i kancerit kolorektal. Pra, një përfundim i qartë: hani më shumë kos dhe më pak ushqime shumë të përpunuara.
*Prof. Devi Sridhar është kryetare e shëndetit publik global në Universitetin e Edinburgut
Burimi: theguardian.com/ Përgatiti për botim: L.Veizi
