Muzeu Boijmans i Roterdamit ka vendosur të gjithë koleksionin e tij në një ekspozitë gjigante. Ndërsa V&A e konsideron një eksperiment të ngjashëm, a është ky model e ardhmja?
Nga një bllok larg, diket sikur objekt i një cilivizimi më të përparuar ka zbarkuar në qendër të Roterdamit. Struktura është futuriste, me mure prej xhami që lakohen rreth 40 metra, duke reflektuar retë gri – hekuri dhe horizontin e thyer të qytetit. Nuk do të ishte për t’u habitur nëse do të kishte një traktor në vend të një dere. Ndërsa afrohem, një çift holandez i moshës mesatare po debaton nëse u pëlqen. Ata nuk vendosin dot, por gjithsesi bëjnë selfie para tij. Banorët e qytetit janë mësuar me arkitekturë me koncept të lartë, por ajo që e bën këtë ndërtesë të pazakontë është funksioni i saj: është një depo. Projektuar nga firma holandeze MVRDV, është krijuar për një nga muzetë më të vlerësuar të artit në Holandë, Boijmans Van Beuningen.
Kur e vizitova në mes të shtatorit, kontraktorët po instalonin vitrinat dhe po lustronin dyshemetë e betonit; në dhjetor, në të do të zhvendosen rreth 150 mijë objekte. Muzeu do të hapet plotësisht në fund të vitit të ardhshëm. Sjarel Ex, drejtori i Boijmans, ka veshur pamjen e një njeriu që nuk mund ta besojë se do të ndodhë. “Një arkë thesari”-thotë ai i ngazëllyer duke shtuar se “çdo gjë e vetme që kemi do të shfaqet”. Institucioni ka investuar 55 milionë euro në një objekt që gëzon formatin e depos së hapur, në zemër të qytetit, pranë ndërtesës kryesore të viteve 1930. Duhet thënë se muzeumet e praktikojnë këtë format për dekada. Metropoliti i New York-ut vuri në dispozicion disa nga koleksionet e tij kërkimore në fund të viteve ‘80, ndërsa galeritë e qeramikës V&A (2009-2010) vuri rreth 26 mijë objekte të ekspozuara në dollapët e gjatë prej qelqi, të ngjeshur fort. Por Ex dhe kolegët e tij mendojnë se kjo është hera e parë që dikush ka ndërtuar një depo të hapur për të vendosur në të një koleksion të tërë muze-piktura të hershme hollandeze të Rilindjes dhe të modelit De Stij. Historia është mjaft interesante.
Në vitin 2013, dyqanet bodrum të Boijmans-it u përmbytën. Megjithëse dëmi ishte minimal, ishte e qartë se muzeu duhej të azhornohej, veçanërisht duke pasur parasysh që 90% e Roterdamit është nën nivelin e detit – dhe me ndryshimin e klimës, përqindja po rritet. Por në vend që të ngrinte diçka në një zonë industriale anonime diku, Ex kishte idenë për t’i kthyer dyqanet në një atraksion vizitorësh. Kishte tashmë plane për të mbyllur ndërtesën kryesore për rinovim për shtatë vite – pritet të rihapet në 2026 – kështu që kjo do të ishte gjithashtu një mënyrë për të kapërcyer hendekun. “Një pjesë e madhe e muzeumeve ndodhen në errësirë. Ne s’donim veçse të sillnim pak dritë”, thotë Sjarel Ex. Një ide tërheqëse, por jashtëzakonisht e vështirë për t’u aplikuar. Arkitekti Winy Mass thotë se drita në vetvete është një problem i madh.
Megjithatë, muzeu ishte këmbëngulës, edhe pse “depoja” është një ndërtesë publike, kushtet duhet të jenë aq të mira, në mos më të mira, sesa një qemer i rregullt: ajri i kondicionuar i nivelit super të lartë do ta bëjë mjedisin pa pluhur, ndërsa struktura e ndarë në pesë “zona klimatike” për lloje të ndryshme artefakti (fotografitë me ngjyra duhet të ruhen në një temperaturë më të ulët sesa printimet bardhezi, për shembull). Ndërsa disa pjesë do të varen në raftet e luajtshme, ose në 13 dollapët e ekranit të vendosur përmes ndërtesës, objektet e ndjeshme ndaj dritës do të mbahen në dollapët e mbyllur dhe do të inspektohen vetëm me takim. Ex nuk shkon në detaje për sigurinë, por sugjeron që ndërtesa është më shumë se një ndeshje për hajdutët e artit. “Dhe cila është me e sigurt, me të vërtetë?” – pyet ai. “Të vendosni “depon” tuaj në periferi të një qyteti, apo ta keni atë këtu në qendër, i rrethuar nga njerëz?” Megjithatë, ajo që shohim në galeritë e muzeve është një pjesë e vogël e asaj që ato posedojnë: vlerësimi i zakonshëm është se 95% e shumicës së koleksioneve janë të kyçura.
Kërkimet e bëra në vitin 2016 nga revista Quartz sugjeruan që, në një mostër prej 20 muzeve, pothuajse gjysma e pikturave të Picasso-s ishin në depo, ndërsa shumë më tepër piktura të Georgia O’Keeffes ishin në kasafortë, sesa në shfaqje të përhershme. Problemi, natyrisht, është hapësira. Disa muze janë zgjeruar për të bërë të dukshme më shumë koleksione të tyre: Shtrirja e Tate Modern 2016 e dyfishoi kapacitetin e galerisë, ndërsa MoMa e rizhvilluar në New York tani përmban një hapësirë galerie 15 mijë metra katrorë – më shumë se një bllok i qytetit. V&A ka ambicie për një degë të re në Londrën Lindore, e planifikuar të hapet në 2023: plani është që të ketë 250 mijë objekte të arritshme. Por koleksionet, si universi, janë gjithnjë në zgjerim – pjesërisht sepse shumë muzeume publike janë të ndaluara nga “deaderimi”, ose heqja qafe e artefakteve. “Më trego një muze që nuk ka një problem magazinimi”, më thotë Ex. “Do të doja ta vizitoja.” “Është një sfidë e vërtetë”, pajtohet Pil Rasmussen, i cili drejton departamentin e ruajtjes në Galerinë Kombëtare të Danimarkës. “Këto koleksione janë në pronësi të publikut, por publiku nuk mund ta shohë shumicën prej tyre.”
Ruajtja e hapur është një zgjidhje, por ka sfidat e veta. Si fillim, shumica e muzeve nuk kanë burime për të ndërtuar ambiente të reja, veçanërisht në Mbretërinë e Bashkuar, ku institucionet kanë luftuar me tkurrjen e buxheteve për të paktën një dekadë, duke vënë shumë në mbështetje të jetës, madje edhe para se të goditej kriza e koronavirusit. “Në planet e rizhvillimit, objektet e magazinimit dhe dhomës së pasme janë shpesh ato që priten”, psherëtin Rasmussen. Disa profesionistë gjithashtu kanë një dyshim se, megjithëse tërheqin vëmendjen projekte të magazinimit të dukshëm, ato janë më shumë simbolike sesa një ndryshim i vërtetë në mënyrën e funksionimit të muzeve. A ka dikush oreks për të parë objektet dhe librat mes 2,3 milionë të rastësishmëve në pronësi të V&A?
Po në lidhje me Smithsonian, 19 institucionet e të cilit kanë rreth 155 milionë objekte, shumica e të cilave ruhen jashtë Uashington DC? Kur i ngre këto pika me Ex, ai bën me kokë. “Sigurisht. Projekte si i yni janë një eksperiment. A do të vijë dikush? Apo do të vijnë në depo, dhe jo në ekspozitat e kuruara bukur që kemi në muze? ” Ai ngre supet. “Do ta shohim.” Një tjetër institucion i madh larg Roterdamit po përpiqet të nxjerrë versionin e tij të transparencës radikale. Në 14 muajt e fundit, Rijksmuseum i Amsterdamit ka kryer atë që e quan Operation Watch Night – një projekt për të rivendosur pikturën më të famshme të Rembrandt në vendin e saj të zakonshëm në katin e dytë, të dalë nga korniza dhe e mbështjellë në një kuti gjigante prej xhami. Drejtori i Rijksmuseum, Taco Dibbits, pranon se piktura në studion e konservimit për vite me radhë nuk ishte aspak e logjikshme – kjo është arsyeja që shumë mijëra njerëz vizitojnë muzeun.
Megjithëse audiencat nuk do ta shohin pikturën siç e kishte menduar Rembrandt-i për disa vjet, ata do të fitojnë diçka tjetër: një pasqyrë në vështirësitë e ruajtjes së një mjeshtërie të vjetër, shumë të dëmtuar, por shumë të rivendosur. “Historia e një vepre arti si kjo është me të vërtetë komplekse. Pyetjet janë pothuajse filozofike”, thotë Dibbits. “Dialogu ndihmon.” Për të dy, Dibbits dhe Ex, hapja shënon një ndryshim të fuqishëm në mënyrën se si muzetë e shohin rolin e tyre, veçanërisht ndërsa ata dalin nga bllokimi dhe rivlerësojnë vendin e tyre në botë. Shtyrja e proceseve të prapaskenës dhe personelit në qendër të vëmendjes është pjesë e saj (ndoshta pjesa e lehtë); institucionet gjithashtu duhet të jenë të hapura në lidhje me çështje të pakëndshme të tilla, si financimi dhe etika, larmia e stafit, kurimi dhe politikat e mbledhjes, prejardhja e objekteve të diskutueshme ose të epokës koloniale. Është një pikë krize, sugjeron Ex: Ne duhet të mendojmë shumë, shumë më tepër për transparencën, nëse duam të mbijetojmë. Dibbit pajtohet. “Objektet janë po ato,” thotë ai. “Por si u flasim dhe u tregojmë atyre (u referohet njerëzve) – k jo me të vërtetë duhet të vazhdojë të ndryshojë.”
Andrew Dickson, “The Guardian”
Përgatiti: Alessia Selimi
