Gjithmonë dhe në çdo kulturë ka nga ata që besojnë në fantazma, madje edhe sot ka nga ata që përpiqen të vërtetojnë ekzistencën e tyre.
Ndër siguritë e pakta të qenies njerëzore është vdekja. Në fund të fundit, vetëdija se duhet të vdesim na dallon nga kafshët e tjera. Por në kufijtë, në atë që ndan botën e të gjallëve nga ajo e të vdekurve, siguritë luhaten, sot si dje. Sepse nevoja për të zbutur pashmangshmërinë e vdekjes me shpresën e një jete tjetër humbet në mjegullën e kohës. Gjurma më e vjetër e ritualeve komplekse të lidhura me varrimin daton në 90 mijë vjet më parë: është varri i një gjahtari i gjetur në shpellën e Skhul (në Izraelin e sotëm), ku duart e dhembshur vendosën kokën e një derri në krahun e i vdekur, si dhuratë. Shamanët vepruan si “ndërmjetës” midis kësaj bote dhe botës tjetër. Pikturat shkëmbore të 20,000 viteve më parë përshkruajnë udhëtime, në një gjendje ekstaze, në botën e shpirtrave, duke pranuar ndarjen e qartë midis trupit dhe shpirtit (të përfaqësuar nga një zog). Për egjiptianët e lashtë, jeta në jetën e përtejme ishte një siguri e tillë, saqë përshkruhej, me rregulla të detajuara aksesi, në Librin e të Vdekurve. Por a përfshin udhëtimi për në jetën e përtejme edhe një biletë kthimi? A mundet i ndjeri të kthehet tek ne, ose të paktën të komunikojë?
I VDEKUR “ME FRIKË”. Në shkrimet e shenjta përmenden kontaktet e mundshme me botën e të vdekurve. Pavarësisht qëndrimit të mbajtur më vonë nga krishterimi, episodi i parë i nekromancisë (parashikimi i së ardhmes përmes pyetjeve për të ndjerin) i historisë tregohet pikërisht në Bibël, ku mbreti Saul ka një magjistare që thërret fantazmën e mbretit Samuel, për t’i kërkuar këshillë. Homeri më pas e çon Uliksin në mbretërinë e të vdekurve, në mënyrë që nëna e tij dhe shikuesi Tiresias t’i tregojnë rrugën e kthimit për në Itakën e tij të dashur. Nekromancia ishte e ndaluar në fenë greke dhe Platoni, në Republikë dhe në Ligjet, i konsideron praktikat magjike ose nekromantike si hile, duke paralajmëruar për pasojat e tyre. Besohej, ndër të tjera, se të vdekurit urrenin të shqetësoheshin në prehjen e tyre dhe gjithsesi ngjallnin frikë. Një nga qëllimet e kulteve funerale dhe varrimeve ishte për të parandaluar kthimin e të ndjerit për të shqetësuar të gjallët dhe për t’i mbajtur ata larg. Në Romë ndarja u kodifikua në ligjin e Dymbëdhjetë Tabelave, i cili ndalonte varrimin e të vdekurve brenda qytetit (dhe në fakt nekropolet ndodheshin përgjatë rrugëve konsullore). Por, edhe nëse në mesjetë të vdekurit ktheheshin në qytet, me varrezat e krijuara në oborret përballë kishave, frika nga fantazmat mbeti. Në të vërtetë, është pikërisht në këtë epokë që fantazmat përjetuan epokën e tyre të artë.
MESJETA E TRAZUAR. Shfaqjet u shumuan dhe mbi të gjitha kishin të bënin me kthimin e shpirtrave që kishin marrë fund të keq (vetëvrasje ose të vrarë, të dënuar me vdekje, gra që vdiqën në lindje, të mbytura trupat e të cilëve nuk u gjetën kurrë…). Nga njëra anë, Kisha u përpoq të frenonte fenomenin dhe futi fantazma në zonën e manifestimeve djallëzore, nga ana tjetër e ushqente atë duke u propozuar si ndërmjetës. Votimi, dhurimet, lutjet u bënë mjeti për të ndihmuar shpirtrat të gjenin paqen e përjetshme, pa prishur paqen tokësore.
Purgatori, i cili në doktrinën e krishterë shfaqet në fund të shekullit të trembëdhjetë, ishte ndoshta vendi ku kisha “mbyllte” të vdekurit, të shqetësuar nga kalimi i vazhdueshëm i kufijve. Një përpjekje tjetër për të mbrojtur të krishterët nga kthimet shqetësuese ishte vendosja e një dite specifike, 2 nëntori, kushtuar përkujtimit të të vdekurve. Rreth vitit 1000, dita e të vdekurve u krijua nga urdhri monastik i Cluny, në abacitë e të cilit (thonë kronikat) fantazmat dhe fantazmat e bënë të ndjeshme praninë e tyre. Vetë kulti i shenjtorëve dhe relikteve është, në njëfarë kuptimi, provë e vështirësisë që kishte njeriu mesjetar në pranimin e idesë së shkëputjes së shpirtit nga trupi.
PESHA E SHPIRTIT. Në shekullin e 19-të, koncepti i “shpirtit në dhimbje” u ringjall. Të tërhequr romantikisht nga një epokë misterioze dhe “e errët”, intelektualët dhe artistët e Evropës së shekullit të nëntëmbëdhjetë rizbuluan pasionin e tyre të lashtë për fantazmat. Por ata e bënë atë në frymën e kohës, duke u përpjekur të provojnë ekzistencën e saj në mënyrë empirike. Kështu lindi spiritizmi, një doktrinë e vërtetë filozofike që u zhvillua mbi të gjitha në Angli dhe Shtetet e Bashkuara.
