Nga Mark Simoni
Përherë më kishin pëlqyer këneta dhe lagunat e Lezhës, që nga Lym Sykaj, Vaini e deri në Kune. Mendja ime ishte e populluar nga imazhe krejt të veçanta të këtyre hartave ujore, që e bënin Lezhën një nga vendet më piktoreske.
Qysh 15 vjeç, mbaj mend se, në një mbrëmje të talenteve të reja të Shqipërisë, patën ardhur në Lezhë tërë shkrimtarët më të mirë të vendit. Shikoja autorët e librave që kisha lexuar dhe mrekullohesha e gëzohesha që kisha fare pranë ata njerëz, emrat e të cilëve shkruheshin në kopertina libri, dhe më kishin rrëfyer letërsitë e tyre, që në fëmijëri.
Në njërën prej këtyre netëve, në një darkë në Hotelin e Gjuetisë, (që ndodhej dhe ai në këto zona lagunash), kemi shëtitur me Ismail Kadarenë orëve të vona, grup me tre a katër vetë. Mbaj mend se ishte dhe Remzi Lani, që jo vetëm qe letrar dhe më i rritur nga ne, por ishte dhe djali i drejtorit të Hotelit. Kemi shkuar pa e kuptuar, mbështjellë në bisedë, deri tek ura që të çonte në Lym Sykaj, ashtu natën, nëpër rruginat e buta ranore, mes xunkthave.
Madje, Kadareja ka dhe poezinë “Në hotelin e gjuetisë në Lezhë”, që patjetër duhet ta ketë shkruar në një prej këtyre netëve. Jo vetëm poetët e mirë të Lezhës, por çdokush i talentuar, që pati kaluar ndonjëherë atyre anëve, e kishte patjetër ndonjë poezi për lagunat, për klithjet e shpendëve që iknin nga gjuetarët, për zogjtë e bukur, lejlekët e pelikanët, që ngrinin fole o shkurreve me xunktha, ose majë pishave të buta të bregdetit. Lagunat janë ligatina, pellgje e liqene të vogla, që shkojnë duke u shtrirë dhe mbërrijnë në det, si dhe janë dhe tokat e këtyre pellgjeve, pra si një farë arkipelagu.
Kur përgatitesha për të konkurruar në Liceun Artistik, (isha në klasë të katërt, dhe s’më pranuan në konkurs), kemi qenë me mësues vizatimi Adem Kërçinin, dhe shoqërues ekipi Shpëtim Mezinin, mbaj mend se, nëpër korridoret e mëdha të konviktit, kishte të varura më shumë se çdo gjë, piktura nga lagunat, me pelikanë, ujëra, shkurre xunkthash, gjuetarë me çifte që ndiqeshin nga langojtë e tyre.
I pati pikturuar një farë Martin Peshkatari, që asnjëherë nuk e mora vesh nëse, ky ishte emri artistik i Martin Lucës, (piktorit të mrekullueshëm lezhjan që edhe kishte lindur atyre anëve), apo qe ndonjë Martin tjetër, të cilin unë as e njoha dhe as e dëgjova më kund. Megjithatë, ato piktura ma sollën aq pranë Lezhën time si një mall, më afruan lagunat e bukura që hijeshonin ujërash. Madje, sot po më kujtohet se, njëra nga këto tablo, me pelikanët rreth foleve, ka qenë edhe pullë poste.
Më vonë, në vitet e gjimnazit, pushimeve të verës, im atë më futi në punë, në Ndërmarrjen e Ujërave. Sa emër i bukur, Ndërmarrja e Ujërave, pra e krojeve dhe lumenjve, përrenjve dhe rezervuarëve të peshkut, lagunave dhe kënetave, e puseve arteziane që nxirrnin përjetësisht ujë nga nëntoka. Drejtori i Ujërave atëherë ka qenë një njeri i mrekullueshëm, Mark Çuni. Ngaqë unë isha djali i Gjon Simonit, dhe tim atë, drejtori e kishte mik të kahershëm, më lanë atë dymuajsh, vetëm të shoqëroja inxhinier Përparimin. Të dy në motorrin MZ u binim fushave qosh më qosh. Ndiqnim punimet që bëheshin nga të katër anët e rrethit, që nga kryet e Zadrimës e deri në Breg të Matës.
Në lagunën e Tales kam parë djem të fuqishëm, me trupa të zeshkët dhe flokë të verdhë, që si kërcyesit e lashtë rreth zjarreve pagane, bërtisnin e hidheshin, zhyteshin dhe gëzonin atyre ujërave, duke zënë ngjala me fushnjat e tyre të gjata. (Fushnjat janë sfurqe të mëdha e të mprehta, me majat me thepa të kthyer si grepat e peshkimit).
Djemtë, me lëvizjet e tyre të zhdërvjellta, mbasi hidheshin lart, gjuheshin me vërtik poshtë në basenet e ujit, duke e ngulur fushnjën në tabanin e kënetës, dhe pastaj e nxirrnin vrik, ku në ndonjërin dhëmb të fushnjes përplitej e rrotullohej e ngulur ndonjë ngjalë e madhe. Pastaj brohorisnin si në rit, gëzoheshin, lumturonin, klithnin. Çfarë mrekullie, si në ndonjë teatër të lashtë. Dhe, e gjithë ajo hartë ujërash e ato ngjarje, kishin zënë vend tek unë, duke më zbukuruar muzën, përfytyrimin dhe frymëzimet e mia.
Ndoshta në një atmosferë të tillë gjendjeje kam qenë kur vendosa që, filmi dokumentar për Ndoc Gjetjen të bëhej në Kune, në pyllin me pisha të buta, dhe në brezin e pashkelur të rërës së bregdetit. Isha drejtori i televizionit lokal, pata bërë dhe skenarin. Thirra të gjithë punonjësit e televizionit në sheshin e xhirimit.
Jo vetëm katër kameramanët, regjisoren, dhe punonjësit e teknikës, por edhe prapavijën, ata që s’kishin lidhje me filmin, vetëm e vetëm që të ishin gati për t’i qëndruar pranë Ndocit për çdo nevojë e kërkesë që kishte, për ta ndihmuar fizikisht, për t’i mbajtur ndonjë pallto apo shishe uji, çadër etj. Ishin të 22 vetët. Kudo me ne, ishte dhe Pashuk Vathi, njeriu që i ka ndenjur pranë Ndocit, në çdo filmim, në çdo aktivitet, në çdo hap publik.
Vendosëm shinat e platformës mbi të cilën do të sillej njëra prej kamerave aktive, montuam dritat, kamerat statike, karuselin, u morëm me rekuizitën, telajot, sfondet, bigat e dritave të lehta, xhirafat e zërit. Ky vend qe zgjedhur si një raport harmonik i njeriut me natyrën, ku Ndoci do të lëvizte mes trungjeve të pemëve, xunkthash dhe do të dilte dalëngadalë, nga terri i vogël i pyllit në dritën e rërës, dhe atëherë do të shfaqej deti, madhështia e tij e pafund.
Kjo pjesë filmi nuk kishte asnjë fjalë. Në sfond të këtyre sekuencave do të montohej, (në studio), zëri i Ndocit tek recitonte poezitë e veta. Po luanim me heshtjen, ecjen e tij mes pyllit, daljen në dritë, fytyrën e tij të përqendruar në heshtje dhe mendim, erën që ia flladiste flokët e gjatë dhe mjekrën. Pamja e menduar dhe ëndërrimtare e Ndocit, fytyra e zbehtë krishtnore, përhumbja e lehtë, vështrimi i largët, ecja e ngadaltë si në një realitet hënor, qenë i gjithë arsenali i mrekullueshëm që do kapnin kamerat.
Ndoci nuk dinte të luante, të bënte gjasme, të kamuflonte skenën. Ai përherë qe duke ëndërruar, mbushur me mendime dhe halle e kujtime, motive që s’ia linin kurrë kokën të pushonte. Heshtja e tij është ndër gjërat më të bukura që kam parë tek ai njeri mendimi. I përvuajtur dhe i përkorë, mistik dhe mendimtar, me atë heshtjen e mbyllur në burgun e vetvetes, por që i fliste aq shumë. I ngadaltë.
Përtej pamjes së tij do të ishin poezitë me zërin e brendshëm, të thellë dhe disi metalik, pak të gërvishtur, disi të vrazhdë dhe kumbues, (si zëri që vjen nga pusi drejt grykës së tij). Kishte kaluar shumë kthina e rrugë tërthore ai zë, brenda qenies së poetit, nëpër vitet e tij dhe travajeve të pafund, nëpër dertet e dhimbjet, revoltat dhe padrejtësitë, për të mbërritur deri tek telespektatori që po e priste aq shumë filmin dokumentar për Ndocin.
“Puthja” e Ndoc Gjetjes
Të gjithë e kemi provuar Puthjen, por jo të gjithë e dijmë se, bash këto ditë bëhen plot 49 vite, që kur një djalë thatim 28-vjeçar nga Lezha, me trupin e hajthm, mbështjellë me një mëngore puplini të thjeshtë, që lëngonte më shumë prej motiveve që i silleshin në kokë, dhe prej brengave që e mundonin, sesa prej shëndetit të lig, shkroi një nga vjershat më të bukura me titullin PUTHJA. Ai qe Ndoc Gjetja.
Poezia e tij ishte një revoltë e brishtë, një britmë delikate, në emër të së bukurës, në emër të dëshirave të fshehura brenda njeriut. Ajo poezi ishte metafora e kastërgjimit që i bënte poeti moralit të ngurtë. Qe poezi aq e sinqertë, sa ç’është ideja për ta parë botën të lulëzuar nga buzët dhe të zbukuruar nga njerëzit që duhen, për ta bërë botën brilante nga drita e syve të ngazëllyer nga dashuria.
PUTHJA
Sa gjëra të shëmtuara
si grindja dhe sharja
ndodhin në mesin e rrugës së madhe
po përse ajo
më njerëzorja, më e madhërishmja, më hyjnorja
puthja,
të mbetet ilegale!?
Ndoshta Ndoc Gjetja nuk e kaloi kurrë puthjen përtej gardhit të oborrit me të shoqen. Por ai foli për të gjitha puthjet e kyçura në fshehtësi, atje larg syve të njerëzve, në një kohë që poeti besonte se bukuria e puthjes e bën botën më të hijshme, i jepte nur e bukuri kujtdo, dhe e largonte pikërisht këtë botë nga vrazhdësia dhe arroganca. E shikonte puthjen si një shenjtëri, si një kult, që e orientonte shijen drejt së bukurës, si një bekim që duhej të shuguronte gjithkënd.
Patjetër që kjo poezi aq sa ka entuziazmuar qindra të rinj e besimtarë të dashurive, aq ka mrrolur e tutluar, ka nxirë në fytyrë e ka revoltuar ata që mendonin se dashuria dhe puthja na prishin.
110 vite më herët se “Puthja” e Ndocit, pak përtej detit, në Milano, piktori Francesco Hayez bënte pikturën “Puthja”, duke i shpallur botës për herë të parë një vepër me këtë motiv. Patjetër që edhe atje ka pasur njerëz që janë thartuar nga “Puthja” e piktorit, por pronarët e pinakotekës Brera e vunë pikturën në fasadën e jashtme të godinës, (exteriorin e pallatit Brera), duke ua ekspozuar këtë vepër tërë njerëzve që besonin se vetëm dashuria dhe gjesti i puthjes mund ta zbukurojnë disi botën e ashpër dhe arkaike. Ndërsa këtu te ne poezia “Puthja” e Gjetjes mori në qafë gjithë librin që shkoi në turrën e druve, duke u ribotuar për së dyti, por këtë herë pa magjinë e puthjes.
l.m/Fjala.al
