Në të gjitha rastet, kur duhet folur për gjuhën shqipe, referenca e parë merret prej punimeve të tij shkencore, referenca e fundit gjithashtu.
Nga Leonard Veizi
Emri i tij vazhdon të mbetet si një mur i lartë dhe i pakapërcyeshëm, ndërsa vepra e tij e shkruar edhe më e lartë se kaq. Në të gjitha rastet, kur duhet folur për gjuhën shqipe, referenca e parë merret prej punimeve të tij shkencore. Referenca e fundit gjithashtu…
…Eqrem Çabej u lind në Eskisehir të Turqisë së sotme, në 6 gusht të vitit 1908, dhe u nda nga jeta në Romë, në 13 gusht 1980. Në një mënyrë profetike, a rastësore, apo e kalkuluar nga forca e pakonceptueshme që ne e quajmë Perëndi, mund të themi se ishte muaji gusht ai që i dha jetën dhe ia mori 72 vite më pas. Gjuha shqipe mund të kishte nevojë ende për të, por ndoshta ai dha gjithçka kishte pikërisht për gjuhën shqipe.
Jetëshkrimi
Në jetëshkrimin e tij të zakonshëm e të kudogjendur thuhet se mësimet e para i mori në Gjirokastër, por për të vazhduar studimet u dërgua në Austri, në qytetin universitar me emrin Grac. Dhe atje shkëlqeu. Ndoqi mësimet e Paul Kretschmer-it, Karl Patsch-it, Nikolai Trubetzkoy-it dhe Norbert Jokl-it. Madje, nën drejtimin e Jokl-it, Çabeji filloi të kishte interes të madh në zhvillimin historik të gjuhës shqipe. Në vitin 1933 ai dorëzoi disertacionin e doktoraturës mbi Italoalbanische Studien, “Studime Italo-Shqiptare”. Dhe ky ishte fillimi. Pas kthimit të tij në Shqipëri ai do të punonte edhe si mësues në shkollat e mesme edhe si pedagog i fonetikës historike. Por në vitin 1972 u bë anëtar themelues i Akademisë së Shkencave.
Botimi
Edhe pse jo me një formim akademik në gjuhësi, e ndieja të domosdoshme që përveç një serie veprash që kisha në bibliotekë ku “Fjalori i Gjuhës Shqipe” dhe ai i “Drejtshkrimit” ndodheshin aty prej vitesh, isha i inetresuar të kisha si pjesë të saj dhe veprën e plotë të Eqrem Çabejt. Dhe mendoj se këtë duhet ta ketë çdo shqiptar ose, të paktën, çdo njeri që kërkon të flasë e të shkruajë shqip.
Kur më erdhi vepra e plotë “Studime gjuhësore” e Eqrem Çabejit, veç gëzimit që ndjeva, sepse në bibliotekën familjare po vendosja një gur themeli, ndjeva dhe një trishtim të lehtë e disi të habitshëm tek e fundit. Dhe jo sepse u surprizova. Mund të them vetëm se zhgënjimi ishte thelluar, ngaqë botimi në fjalë ishte realizuar nga “Rilindja” e Kosovës, dhe jo nga “Naim Frashëri” në Tiranë. Dhe kjo nuk është se kishte ndonjë rëndësi të madhe, pasi, tek e fundit, librat flisnin shqip dhe ishin botuar nga shqiptarët, por thjesht antenat nuk më kapnin përgjigjen e një pyetjeje të cilën e kisha vazhdimisht në kokë: Tirana që kishte botuar me kapak kartoni special, veprat e shokut Enver, të shokut Hysni, të shokut Mehmet, madje edhe ato të shokut Gogo Nushi, që kishte porositur të botoheshin në Kinë me letër e kapak special vëllimet e para të librit “Yje të Pashuar”, kishte lënë pas dore, një nga veprat më të mëdha që kanë vlerë për këtë komb, pas “Historia e Shqipërisë”, atë të Eqrem Çabejit, “Studime gjuhësore”. E meqenëse Tirana ishte fort e zënë me botimin e veprave të plota të udhëheqjes politike, dhe përkthimin e tyre në frëngjishte e ca më tej kontinentit, këtë vakuum e plotësoi me shumë kujdes Prishtina, duke dhënë edhe një leksion njëkohësisht.
Ato çaste, tek shfletoja nxitueshëm, a thua se kolana me 6 vëllime do të kthehej andej nga kishte ardhur, dhe pa u menduar thellësisht, e para gjë që më shkoi në mendje ishte arsyetimi: Dega e Albanologjisë në Prishtinë e kishte më të vlerësuar punën e studiuesit Çabej për çështjen e shqipes. Domethënë kur them “e kishte më të vlerësuar”, nuk kam parasys se po botohej për herë të parë në Prishtinë, thjesht Prishtina kishte ndërmarë një nismë për ta pasur të gjithë veprën e tij në të njëjtën kolanë, më të organizuar dhe me një kopertinë luksi që të linte pa mend dhe që ua kalonte librave të shokut Enver, të Hysniut, Mehmetit, e të Gogo Nushit. Ndërsa Instituti i Gjuhësisë në Tiranë, ç’është e vërteta, do ta merrte shumë vite më vonë këtë nismë dhe, gjithsesi, nuk do të arrinte që teknikisht të kishte një botim aq solid sa ai që kishte ardhur nga Kosova, botuar që më 1986.
Përmbajtja
Studimet gjuhësore kanë gjashtë vëllime: dy të parat përmbajnë studimet etimologjike në fushë të shqipes të kryera gjatë dyzet vjetëve të punës intensive të prof. Çabejt; vëllimi i tretë ngërthen: Hyrjen në historinë e gjuhës shqipe, Parashtesat dhe prapashtesat dhe Shumësin e singularizuar në gjuhën shqipe; vëllimi i katërt përfshin gjithë ç’u shkrua nga Çabej mbi historinë e brendshme e të jashtme të gjuhës sonë; vëllimi i pestë u rezervohet vëzhgimeve dhe studimeve të kryera prej Çabejt mbi Buzukun dhe gjuhën e tij, ndërsa i gjashti përmbledh shkrimet e Çabejt mbi folklorin, letërsinë, biseda për gjuhën shqipe, fjalë kujtimi për Aleksandër Xhuvanin, Maksimilian Lambercin, për Norbert Jokl-in, Angelo Leotti-n, diskutime rreth kumtesave të kolegëve të tij në kongrese e bashkëtubime të tjera për probleme të gjuhësisë ballkanike, të albanologjisë e të onomastikës.
Fjalori Enciklopedik 1985
Çabej u njoh si autoritet shkencor edhe në rrafshin ndërkombëtar
Pesë vjet pas vdekjes së tij, Akademia jonë e Shkencave arriti të botojë Fjalorin Enciklopedik Shqiptar. Faqja me germën “Ç” nis me emrin “Çabej Eqrem”. Dhe më poshtë vijon ky vlerësim:
Eqrem Çabej, figurë e shquar e shkencës, e arsimit dhe e kulturës shqiptare, anëtar i Akademisë së Shkencave dhe i Presidiumit të saj, Mësues i Popullit. Studimet e larta filologjike i bëri në Austri, duke u specializuar në gjuhësinë krahasuese indoevropiane. Për afro një gjysmë shekulli punoi sistematikisht për shkollën e studimet shqiptare, duke i dhënë ndihmesa të rëndësishme veçanërisht arsimit të lartë dhe gjuhësisë shqiptare. Veprimtaria e tij kërkimore mori përmasa të gjera dhe u ngrit në një shkallë të lartë pas çlirimit. Dha mësim në Institutin Pedagogjik (1946), më pas në Universitetin e Tiranës dhe punoi në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë.
Hartoi tekstet e disa lëndëve kryesore, ishte bashkautor në një varg veprash kolektive. Veprimtaria e tij shkencore u shtjellua kryesisht në gjuhësi, por u shtri edhe jashtë saj, sidomos në folklor, etnografi, histori të letërsisë. Fusha themelore e tij ka qenë historia e gjuhës, e vështruar në aspektet e problemet me të ndryshme të saj. Vendin qendror e zënë studimet etimologjike dhe leksikologjike historike, por mjaft peshë kanë edhe fonetika e gramatika historike e shqipes, historia e përgjithshme e shqipes me problemet e prejardhjes së saj, të marrëdhënieve me gjuhët motra indoevropiane, me gjuhët ballkanike e me gjuhë të tjera, po ashtu edhe gjuha e autorëve të vjetër e botimi filologjik i veprave të tyre. Ndihmesa me rëndësi ka dhënë Eqrem Çabej edhe për dialektologjinë e osmanistikën, si edhe për kodifikimin e gjuhës letrare.
Ndër veprat më kryesore të tij janë: Studime etimologjike në fushë të shqipes I, II, III; Hyrje në historinë e gjuhës shqipe (1947, 1958), Fonetika historike e shqipes (1958), botimi kritik i veprës “Meshari i Gjon Buzukut” (1958), bashkë me Aleksandër Xhuvanin hartoi dy trajtesat “Parashtesat” dhe “Prapashtesat e gjuhës shqipe” (1956, 1962). Qe bashkautor i “Fjalorit të gjuhës shqipe” (1954), po ashtu ndër hartuesit e udhëzuesve drejtshkrimorë që u punuan pas Çlirimit deri në “Drejtshkrimin e gjuhës shqipe. (1973). Mori pjesë gjallërisht në përpunimin e terminologjive të shumë degëve të shkencës e të teknikës.
Eqrem Çabej argumentoi në mënyre bindëse prejardhjen ilire të gjuhës shqipe e të popullit shqiptar, autoktoninë e këtij në trevat ku banon sot, vuri në dukje rolin dhënës të shqipes ndaj gjuhëve me të cilat ra në kontakt dhe unitetin e kulturës materiale e shpirtërore shqiptare. Si përfaqësues i shquar i gjuhësisë shqiptare, u njoh si autoritet shkencor edhe në rrafshin ndërkombëtar./Bl.Ba/Fjala.al
