Nga Selami Xhepa dhe Adrian Civici
Qëllimi i këtij raporti studimor organizuar dhe mbështetur nga Fondacioni Friedrich Ebert Stiftung, është analiza e perceptimeve të publikut mbi mënyrën e funksionimit të sistemit ekonomik e shoqëror, raportet ndërmjet shtetit dhe tregut, ndryshimet në sistemin e vlerave shoqërore që mund të jenë ravijëzuar gjatë tri dekadave të tranzicionit drejt një sistemi demokratik dhe ekonomisë së tregut, si dhe vlerësimet e publikut lidhur me proceset integruese në të cilat është angazhuar vendi.
Analiza e mëposhtëme evidenton vecanërisht qëndrimet e publikut shqiptar ndaj proceseve të rajonalizimit, integrimit dhe globalizimit.
Shqipëria i përqafoi proceset globalizuese dhe integruese që me fillimet e tranzicionit, duke realizuar liberalizimin e plotë të aktivitetit të shkëmbimeve tregtare, si dhe të investimeve direkte e më vonë dhe atë të investimeve portofol. Ndërsa në fillim të viteve ’90 këto zhvillime ishin të njëanshme, si nevojë e politikave të brendshme, pas viteve 2000, ato u diktuan nga proceset rajonalizuese dhe globalizuese ku Shqipëria filloi të aderojë.
Pas anëtarësimit në vitin 2000 në Organizatën Botërore të Tregtisë, nënshkrimit të Marrëveshjes së Stabilizim-Asocimit me Bashkimin Europian në vitin 2006 dhe anëtarësimit në Marrëveshjen e Tregtisë së Lirë me vendet e Europës Qendrore e Lindore (CEFTA) – që vinte pas nënshkrimit që nga viti 2001 në një rrjet bilateral të tregtisë së lirë me gjithë vendet e rajonit, duke përfshirë Moldavinë – po në këtë vit, Shqipëria e institucionalizoi pjesëmarrjen e saj në proceset globalizuese.
Sipas raportit të fundit të Organizatës Botërore të Tregtisë, rreth 49% e linjave tarifore në Shqipëri importohen pa tarifa doganore. Tarifa doganore mesatare e thjeshtë është 4.2%, ndërsa për produktet bujqësore 8.7%.
Si rrjedhojë e politikave liberalizuese dhe rritjes ekonomike, aktiviteti i tregtisë me jashtë në vite është rritur ndjeshëm. Vetëm gjatë dekadës së fundit, 2008–2019, eksportet u rritën me 1.5 herë, ndërsa importet qenë rreth 36% më të larta.
Liberalizimi tregtar dhe reduktimi i ndjeshëm i barrierave tregtare tarifore, nxitën një proces të rëndësishëm rialokimesh të burimeve në ekonomi, duke krijuar grupe përfituesish dhe humbësish. Sot globalizimi është shndërruar në një nga temat e forta të kundërshtuara nga opinioni publik botëror për shkak se ai është perceptuar se po funksionon vetëm për disa dhe jo për gjitha grupet shoqërore.
Ndikimet e tregtisë dhe të politikave tregtare në rritjen ekonomike dhe në varfëri transmetohen nëpërmjet disa kanaleve, si:
(i) çmimet dhe disponueshmëria e mallrave;
(ii) çmimet e faktorëve, të ardhurat dhe punësimi;
(iii) taksat dhe transfertat qeveritare;
(iv) nxitjet për investime dhe inovacion;
(v) goditjet e jashtme, veçanërisht nëpërmjet ndikimit në termat e tregtisë dhe
(vi) risqet afatshkurtra dhe kostot e axhustimit.
Ky diversitet i kanaleve të transmetimit e bën kuantifikimin e plotë të efekteve një sipërmarrje tepër komplekse, madje të pamundur. Një shqyrtim i hollësishëm i literaturës lidhur me efektet e tregtisë dhe të politikave tregtare në varfëri, mund të gjendet në një studim të Hertel-it dhe Reimer-it (2004).
Siç theksohet në këtë material, vlerësimet e efekteve të tregtisë dhe të politikave tregtare, përveçse dallojnë nga metodologjia (ekuilibri i përgjithshëm përkundrejt ekuilibrit pjesor), nga baza e nisjes (për shembull, nga të dhënat e vrojtuara të LSMS-së apo statistikat e llogarive kombëtare dhe mbi supozimet e bëra për sjelljen e një agjenti përfaqësues) etj., ato janë dhe të pjesshme, në kuptimin e vlerësimit të një apo dy kanaleve të transmetimit të efekteve të politikave.
Në rastin e Shqipërisë, një vlerësim i përgjithshëm ekonomik i proceseve integruese rajonale dhe europiane është realizuar nga Maliszeëska dhe Kolesnichenko (2004). Studimi konfirmon efektin e përgjithshëm pozitiv të proceseve integruese në mirëqenien e qytetarëve, si dhe vlerëson rialokimet sektoriale të burimeve ekonomike që pritet të ndodhin si pasojë e këtyre zhvillimeve. Një studim i ngjashëm është bërë dhe nga Xhepa (2005) duke përdorur modelin dhe bazën e të dhënave të Projektit të Analizimit të Tregtisë Botërore (Global Trade Analysis Project (GTAP)), i cili gjithashtu zbulon se këto procese, edhe pse modeste, kanë një ndikim pozitiv në mirëqenie.
Duke përgjithësuar vlerësimet empirike të ndikimit të liberalizimit tregtar në mirëqenien e shoqërisë, mund të konkludojmë se ato kanë qenë më së shumti pozitive.
Ky konkluzion gjen mbështetje edhe nga perceptimet e publikut. Siç rezulton nga pyetësori, më shumë se 80% e popullatës besojnë se marrëveshjet e tregtisë së lirë me rajonin kanë qenë pozitive dhe ata e mbështetin thellimin e tyre. Gjithashtu shumica e qytetarëve besojnë se ato kanë sjellë avantazhe për ekonominë kombëtare.
Sa pajtoheni me pohimin e mëposhtëm mbi progresin e integrimit rajonal në fushën ekonomike dhe financiare?
Qytetarët janë disi të dyzuar mbi nevojën për një ruajtje të kontrollit mbi politikëbërjen dhe sovranitetin kombëtar në kontekstin e thellimit të procesit të globalizimit.
Siç dëshmohet nga të dhënat e grafikëve në vijim, duket se në përgjithësi publiku nuk do të dëshironte të shihte heqjen dorë nga sovraniteti kombëtar si rezultat i thellimit të proceseve integruese, por nga ana tjetër, vërehet një nivel më i lartë besimi ndaj kontrollit të legjislacionit nga jashtë sesa nga politikanët vendas.
Një nga problemet kryesore të thellimit të integrimit me ekonominë botërore është se rritja e presioneve konkurruese çon në falimentime të industrive jokonkurruese dhe, për pasojë, në shtimin e papunësisë. Këtyre pasojave negative të globalizimit qeveritë u janë përgjigjur me projekte rikualifikimi të forcës së punës, në mënyrë që ajo të rialokohet drejt industrive të reja, që i rezistojnë konkurrencës së shtuar.
Rreziku i dytë serioz për tregun e punës janë ndryshimet e rëndësishme teknologjike që kanë ardhur si pasojë e zhvillimit të teknologjive të reja të njohura si Revolucioni i Katërt Industrial.
Ky rol që duhet të luajnë qeveritë gjen mbështetje edhe nga rezultatet e këtij pyetësori, ku rreth 80% e publikut besojnë se qeveritë duhet të luajnë një rol aktiv në mbrojtjen e vendeve të punës që rrezikohen nga globalizimi dhe digjitalizimi.
Sa pajtoheni me pohimin e mëposhtëm mbi masat politike me ndikim në marrëdhëniet ekonomike dhe sociale në vend?
Në përfundim, mund të konkludojmë se opinioni publik i mbështet proceset e integrimit të vendit dhe dëshiron që ato të thellohen dhe më tej. Këto procese vlerësohen se kanë pasur avantazhe për ekonominë kombëtare dhe kanë ndikuar gjithashtu pozitivisht në mirëqenien e shoqërisë. Nga ana tjetër, publiku konsideron se qeveria duhet të luajë një rol më aktiv në mbajtjen nën kontroll të pasojave negative që ushtrojnë proceset e globalizimit dhe përparimit teknologjik mbi tregun e punës.
Gjithashtu, kontrolli lokal mbi legjislacionin dhe ushtrimi i sovranitetit kombëtar vlerësohen me rëndësi nga publiku.
