Studjuesi, leksikografi dhe historiani i gjuhës dhe letërsisë shqipe Stuart Edward Mann lindi më 11 qershor 1905 në një familje qytetare në Lenton, Nottinghamshire, Mbretëri e Bashkuar.
Ai ndoqi shkollat publike të vendlindjes në rrethin e Warwickshire-it dhe u doktorua për filologji gjermanike në Universitetin e Bristolit më 1927.
Më 1929 ai vizitoi Italinë dhe shkoi në portin jugor të Brindisit, në “takën e çizmes italiane”, dhe u nis me traget drejt Shqipërisë me qëllim që të mësonte shqip sa më mirë dhe të njihej nga afër me shqiptarët dhe kulturën e tyre. Nga Durrësi shkoi në Tiranë dhe u punësua shpejt si mësues i gjuhës angleze në Shkollën Teknike Amerikane që drejtohej nga profesori i inxhinjerisë mekanike Harry T. Fultz.
Stuart Mann-i dha mësim në Shkollën Teknike për tre vite akademike, 1929-1931.
Pastaj shkoi në Çekosllovaki dhe gjatë viteve 1930-të punoi si pedagog në Universitetin Mazaryk të Brnos (sot në Republikën Çeke). Në Brno ai u njoh me studenten e bukur çeke Helen Pausarova (19.07.1914-27.11.1993), me të cilën u martua. Më 1939 Stuarti dhe bashkëshortja e tij çeke vajtën në Angli dhe jetuan në Hamstead të Londrës, e cila është lagjja e preferuar e akademikëve, artistëve dhe figurave mediatike.
Gjatë Luftës së Dytë Botërore ai punoi në Ministrinë e Informacionit dhe më pas në Foreign Office. Më 1947 ai u bë lektor i gjuhësisë shqipe e çeke në Fakultetin e Studimeve Sllavonike e Europjano-Lindore në Universitetin e Londrës, ku punoi 25 vjet, deri sa doli në pension më 1972.
Ndërkohë dhe më pas ai vazhdoi punën e tij shkencore filologjike mbi historinë e gjuhës shqipe, çekishtes e armenishtes. Ai vdiq nw qytetin jugor të Buckinghamshire-it High Wycombe, rreth 25 milje larg Londrës, më 5 gusht 1986 në moshën 81 vjeçare.
Studjuesi i palodhur u fokusua veçanërisht në studimet albanologjike.
Studjuesi britanik Stuart Edward Mann është i njohur në Shqipëri nga rrethet intelektuale anglofone për Fjalorin Anglisht-Shqip (me 21 mijë fjalë, 434 faqe) të botuar në Kembrixh të Anglisë më 1957 nga Cambridge University Press që është shtypshkronja universitare më e vjetër në botë e themeluar 487 vjet më parë, më 1534, nga mbreti Henriku VIII. Ky ishte fjalori dygjuhësh më i mirë për të mësuar anglishten që ekzistonte në Shqipëri deri në mesin e viteve 1960-të, përveç dy fjalorëve xhepi që qarkullonin dorazi, të hartuar nga shqiptaro-amerikanët Kostandin Çekrezi (1923) dhe Nelo Drizari (1934). (Më 1966 fjalori i Mann-it u ribotua edhe në Prishtinë.)
Fjalori i S. Mann-it, An English-Albanian Dictionary,u vlerësua lart nga revista shkencore American Slavic and East European Review e vitit 1958 (vol. 17, Nr. 4, Dhjetor 1958, f. 573-574) në recensën e albanologut të shquar amerikan Eric P. Hamp. Ky albanolog e mik i shqiptarëve, anëtar nderi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe Doctor Honoris Causa i Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës, i cili vdiq në moshën 99-vjeçare më 17 shkurt 2019, në recensën e tij për fjalorin e pasur e të shkëlqyer të Stuart Mann-it ndër të tjera shkruan: “Ne vetëm mund ta mirëpresim daljen në dritë të këtij fjalori më të madh (të faqosur me kollona dyshe) e më të përdorshëm dygjuhësh (nga një gjuhë tjetër në shqip). Ai ia tejkalon fjalorit anglish-shqip (toskërisht) të Çekrezit dhe fjalorit të pakët të Drizarit. Fjalorët e vetëm të këtij lloji që meritojnë të përmenden janë: fjalori gjermanisht-shqip i M.A.F. von Godin-it (1930, gegnisht); rusisht-shqip i Kostallarit (1954, toskërishte standarte; shikoni recensën time që do të botohet në Kratilos[1]); sërbisht-shqip i Barić-it (1950, gegërisht e toskërisht; shikoni recensën time, në Kratilos, I.183, 1956); dhe italisht-shqip i Cordignano-s (1938, gegërishte veriore; shikoni recensën e N. Joklit, Indogermanisches Jahrbuch 24.234-36, 1940). Nga këta, vetëm ai i Barić-it përpiqet ta konkurojë atë në madhësi (por edhe ky fjalor sërbisht-shqip, shqip-sërbisht i albanologut kroat Henrik Bariç nuk ia tejkaloi dot në madhësi, sepse kur u botua kishte 20 mijë fjalë, kurse fjalori i Stuart Mann-it anglisht-shqip ka 21 mijë fjalë, R.K.), dhe, përveç përdorimit më të pakët të fjalorit sërbisht-shqip, unë kam parë vetëm një vëllim (deri te shkronja “P”) e këtij fjalori të shkëlqyer.”
Por vlerat e vërteta të Stuart Mann-it si studjues dhe lidhjet e tij me kulturën shqiptare shkojnë shumë më përtej se autorësia e një fjalori anglisht-shqip.
Interesi parësor në studimet e tij albanologjike ishin historia e gjuhës shqipe, gramatika historike e shqipes nga 1496 deri më 1938, fonologjia dhe leksikografia. Nga viti 1932 deri në fund të jetës së tij Stuart Mann-i botoi 9 vepra studimore, gjashtë nga të cilat janë vepra albanologjike: 1. A Short Albanian Grammar, London, 1932; 2. “N and R Alternation in the Dialects of Albania”, London, 1938; 3.An Historical Albanian-English Dictionary (1496-1938). London, 1948; 4. An Outline of Albanian Literature. London, 1955; 5. An English-Albanian Dictionary, Cambridge University Press, 1957; 6. An Albanian Historical Grammar. Hamburg 1977.
Stuart Mann-i ka meritën se është hartuesi dhe botuesi i parë në gjuhën angleze i historisë së letërsisë shqipe. Vepra e tij “Albanian Literature – An Outline of Prose, Poetry and Drama” (“Letërsia shqipe – Një përvijim i prozës, poezisë dhe dramës”), botuar nga shtëpia botuese Bernard Quaritch, Ltd. në Londër më 1955, mbart vlera të shumta. Ai ka trajtuar me kompetencë e saktësi shkencore fillimet e letërsisë shqipe, autorët e vjetër Buzuku, Budi, Fran Bardhi, Bogdani, etj., autorët arbëreshë Lek Matrenga, Gavril Dara, Nikoll Brankato, Jul Variboba, Dhimitër Kamarda, Zef Serembe, Zef Skiroi, etj. Në trajtimin e traditës së pasur të letërsisë arbëreshe në kuadrin e historisë së Letërsisë Shqipe, Stuart Mann-i i ka dhënë, me të drejtë, një vend të veçantë trajtimit të hollësishëm të krijimtarisë së Jeronim De Radës.
Për të shkruar këtë vepër ai shfrytëzoi një bibliografi prej 26 zërash në katër gjuhë: shqip, anglisht, italisht dhe gjermanisht. Në Parathënien e saj thuhet se është “përvijimi i parë i letërsisë shqipe në gjuhën angleze“. Autori është i vetëdijshëm për të metat që mund të ketë libri i tij për shkak të vështirësive të jashtëzakonshme që ka ndeshur gjatë punës së tij për mbledhjen e verifikimin e fakteve si rezultat i vetizolimit të Shqipërisë gjatë regjimit totalitar.
Libri “Letërsia Shqipe—Një Përvijim i Prozës, Poezisë e Dramës“përbëhet nga 16 kapituj. Ai fillon me dokumentet e para të shqipes së shkruar, që nga pamfleti i At Brokardit i vitit 1332, në përkrahje të Kryqëzatave, ku thuhet se “ndonëse shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga ajo e latinëve, ata përdorin shkronja latine në të gjithë librat e tyre“(pra, alfabet latin dhe libra, shumë libra), tek formula e pagëzimit e Pal Engjëllit, si pjesë e një letre pastorale e vitit 1462, përkthimi fragmentar i Ungjillit të Shën Mateut, kapitulli 28, tek vargjet 62-66, libri prej 200 faqesh “Meshari“ i Gjon Buzukut i vitit 1554-1555, etj. Pastaj vazhdon me autorët arbëreshë dhe autorëte fundit të shekullit XIX dhe gjysmës së parë të shekullit XX në tri gjinitë kryesore të letërsisë shqipe: poezi, prozë e dramë.
Në Kapitullin I, “Tradita Katolike në Shqipërinë Veriore“, S. Mann-i spikat disa fakte interesante. Duke folur per jeten e krijimtarinë e Pjeter Budit (1566-1623), ai nënvizon se “një përshtatje në shqip e ‘Doktrinës së Krishterë‘ të Bellarminos u botua në Romë më 1618 dhe u rishtyp më 1636, 1664, dhe në fund më 1868“ (f.3). Pra, gjatë një gjysëm shekulli ajo u botua tri herë dhe pas 250 vjetësh edhe një herë tjetër, gjë që nënkupton interesin e vazhdueshëm për këtë vepër, përdorimin e vazhdueshëm të saj. Kjo vepër e përshtatur në shqip “në vargje tetërrokësh me ritmin e shumë këngëve popullore shqiptare dhe, për koincidencë, me ate të Haiawatha-s se Longfellow-t“(f.3) mund të jetë përdorur dhe si tekst shkollor në shkollat shqipe të shekujve XVII-XVIII. Mann-i përmend se “kjo vepër u shkrua me sugjerimin e vetë Papë Klementit VIII“ (f.3) dhe shton se “poezia e Budit është krijimtaria poetike më e hershme që dihet në dialektin gegërisht“(f.3). Shënimet e tij për Budin Mann-i i shoqëron me 9 strofa katërvargjëshe me titull “Ringjallja“, të përkthyera në anglisht nga ai vetë.
Burimi/ Prof. Dr. Refik Kadija: Kontributi i çmuar albanologjik i studiuesit britanik Stuart E. Mann (1905 – 1986)
