KAPJE SHTETITKORRUPSIONLLOGARIDHENIEQEVERIASHOQERI CIVILETRANSPARENCE
Nga Eduart Gjokutaj
Sipas përkufizimit që ndeshet në referimet e ndryshme “Udhëheqja autokratike është një stil menaxhimi ku një person/grup personash kontrollojnë të gjitha vendimet dhe marrin shumë pak kontribute nga anëtarët e tjerë të grupit. Udhëheqësit autokratikë bëjnë zgjedhje ose vendime bazuar në bindjet e tyre dhe nuk përfshijnë në vendim marrje sugjerimet ose këshillat e të tjerave jashtë perimetrit të besnikëve”. Ky lloj i stilit të udhëheqjes është efektiv vetëm aty ku natyra e punës kërkon rezultat të shpejtë. Përgjegjësia e vetme e vendimit dhe rezultatit është e lidhur me udhëheqësin. Konsiderohet të jetë një stil fleksibël drejtimi, por disa do të argumentojnë se ai është i vjetëruar tani. Në fakt, fokusi i kësaj analize nuk është drejtimi me dorë të hekurt (autokratik), pasi nuk është ky thjesht debati në vendet/organizatat ku ndodh të zbatohet ky model i drejtimit. As nuk ka pse të jemi të fiksuar dhe të drejtojmë gishtin se kush janë personat autokratë, pasi kjo nuk përbën ndonjë të re për ne që e pranojmë me hir apo me pahir këtë model udhëheqësi. Ajo që duam të analizojmë është se një qasje e tillë ka treguar se ka lidhje të ngushtë me stimulimin e korrupsionit, si dhe i hap shumë mundësi kapjes së shtetit. Ekziston një formë e korrupsionit, më pak e njohur, por ende shumë e përhapur, e gjetur shpesh, por jo ekskluzivisht në vendet në zhvillim dhe kjo është kapja e shtetit. Kapja e shtetit ndodh kur elita në pushtet dhe/ose biznesmenët e fuqishëm manipulojnë formimin e politikave dhe ndikojnë në rregullat e reja të lojës (përfshirë ligjet dhe rregulloret ekonomike) në avantazhin e tyre. Ekonomia e kapur është bllokuar në një rreth vicioz në të cilin politikat dhe reformat institucionale të nevojshme për të përmirësuar qeverisjen minohen nga bashkëpunimi midis firmave të fuqishme dhe zyrtarëve shtetërorë që nxjerrin përfitime të konsiderueshme private nga mungesa e sundimit të qartë të ligjit. Kapja e shtetit mund të rafinohet më tej duke bërë dallimin midis llojeve të institucioneve që i nënshtrohen kapjes (Legjislativi, Ekzekutivi, Gjyqësori, Agjencitë rregullatore, Institucionet e pavarura, Shoqëria civile, Sindikatat, Organizatat e biznesit) dhe llojet e aktorëve që kërkojnë aktivisht të kapin (biznese të mëdha private, udhëheqës politikë, zyrtarë të lartë, grupet e interesit). Për shembull, bizneset e mëdha që kanë kapur shtetin marrin avantazhe shtesë jo vetëm në formën e rritjes së biznesit në vlera marramendëse në vetëm pak vite, por edhe në ofrimin e të mirave publike, siç janë të drejtat e pronësisë, duke blerë mbrojtje të individualizuar të të drejtave të tyre pronësore nga shteti. Kjo megjithatë vjen me një kosto të konsiderueshme shoqërore. Nëse politikanët dhe burokratët mund të minimizojnë rreziqet e tyre politike duke shitur privatisht të mira të tilla publike në disa biznese individuale në këmbim të të ardhurave ekonomike, ata kanë pak nxitje për t’i siguruar publikut të gjerë qasje të hapur në këto burime publike. Prandaj niveli i pasigurisë së të drejtave pronësore është shumë më i lartë për bizneset e mesme dhe të vogla, si dhe për qytetarin e zakonshëm. Kapja e shtetit dhe korrupsioni po bëhen më shumë të fuqishme, pasi një arsye është ambjenti ekonomik dhe social i trashëguar. Një arsye tjetër që ndikon edhe te e para është se qeveritë tona në tre dekadat e fundit kanë ndërmarrë reforma të pjesshme ekonomike, ose i kanë lënë në mes/stopuar edhe ato që kanë nisur si reforma të thella dhe të plota në fillim mandatesh, të cilat kanë prodhuar shtrembërime të tregut dhe kështu kanë gjeneruar një model fitimesh të përqendruara dhe humbje të shpërndara në një afat të shkurtër. Një grup i vogël njerëzish nisur nga ky korruptim i vullnetit politik, me kalimin e viteve kanë qenë në gjendje të nxjerrin të ardhura të konsiderueshme nga këto shtrembërime dhe bllokime të reformave. Shtrembërime të tilla përfshijnë, për shembull, mungesa e investimeve në kohë dhe zgjidhja e ngërçeve financiare të ndërmarrjeve të fuqishme publike (Energji, naftë), ose ligje të reja të hartuara në mënyrë që të favorizojnë aktorë të veçantë ekonomikë në një sektor të caktuar në kurriz të konkurrencës së lirë dhe të drejtë për të gjithë (ligje/akte të posaçme në sektorin energjetik dhe infrastrukturë, financë, edukim, shëndetësi, mjedis e turizëm). Përqendrimi i fuqisë ekonomike dhe politike ka të ngjarë të çojë në kapje serioze të shtetit, e cila duket se po shkon paralelisht me një shoqëri civile të dobët. Prandaj, reformat e qeverisjes transparente janë shumë të nevojshme për të ndarë më mirë pushtetin në shoqëri, horizontalisht dhe vertikalisht, si dhe për të vendosur rregulla shumë të qarta të konfliktit të interesave, të zbatueshme dhe të monitorueshme direkt nga publiku me “sytë dhe veshët” e shoqërisë civile dhe të përfshirjes së ekspertizës më të mirë vendase. Një shoqëri civile e zëshme, me kusht që të sigurohen liritë themelore civile, do të tregonte mangësitë e qeverisjes, do të kërkonte përgjegjësi dhe reagim më të mirë nga ana e qeverisë. Në kontekste të tilla të vështira, realizueshmëria e çdo lloji të reformave të qeverisjes duhet të vlerësohet në sfondin e marrëdhënieve të pushtetit dhe sjelljes përfituese të aktorëve të ndryshëm të përfshirë. Çdo reformë për të përmirësuar kuadrin institucional, ekonomik ose politik, e cila mund të minojë avantazhet e përqendruara të palëve të interesuara ka të ngjarë të kundërshtohet fuqishëm prej tyre, ashtu si ndodh deri më tani. Një mënyrë vendimtare për të dalë në dritë korrupsioni dhe keqbërja do të ishte përmes zbulimit prej sinjalizuesve nga entet publike dhe private. Mjerisht për bilbilfryrësit, në një ambjent mbytës si Shqipëria, ky mekanizëm nënkupton rrezikimin e karrierës. Shumë dëshmitarë të mundshëm dhe burime informacioni nuk ndërmarrin veprime sepse sistemi nuk u siguron atyre mbështetje dhe mbrojtje të mjaftueshme. Kjo skemë nuk ka funksionuar, pasi kërkon të jetë i harmonizuar edhe me të tjerë elementë që i mungojnë luftës ndaj korrupsionit, që lidhen me besimin te qeveria dhe te politika në përgjithësi ku përfshihen edhe institucionet e pavarura, që në çdo rast janë pjesë e pazarit politik dhe jo të pavarësisë nga politika.
Por, si është ciklika e korrupsionit në afër dy dekadat e fundit?
Gjatë dy viteve të para të tranzicionit pas largimit të qeverisë “Nano 4” (2002 – 2005), korrupsioni politik në Shqipëri dukej sikur u shfry disi [1]. Qeveria nuk ishte qendra e korrupsionit siç ishte rasti në mandatin e qeverisjes së mëparshme. E njëjta ciklikë ndodhi edhe me qeverinë “Rama 1”, e cila në periudhën 2013 – 2017 u perceptua nga qytetarët me tendencë rënëse të korrupsionit.
Pas zgjedhjeve në Qershor 2017, si dhe pasi u krijua qeveria e re, korrupsioni dhe kapja e shtetit filloi të rritej, një trend që ka vazhduar për dy vite e gjysmë të fundit. Shtrirja e korrupsionit politik vërtetohet nga raporti i Institutit për Demokraci dhe Ndërmjetësim (IDM) 2021 “Zbërthimi i kapjes së shtetit në Shqipëri: Një shqyrtim i rasteve të korrupsionit të nivelit të lartë dhe ligjeve të bëra me porosi nga viti 2008 deri në 2020” [2]. Perceptimet e qytetarëve shqiptarë për korrupsionin përkojnë me rezultatet e hulumtimit të raportit të IDM, si pjesë e Trasparency International (TI). Të dhënat tregojnë, se qytetarët e Shqipërisë mendojnë se korrupsioni është i përhapur dhe se është rritur dy vitet e fundit. Ky tregues natyrshëm, që ka ndikimin e vet edhe në kriteret që lidhen me hapjen e bisedimeve [3], duke rezultuar se në fakt kushtet nuk konsiderohen të plotësuara për sa kohë kemi një nivel të tillë korrupsioni, të paktën për vitet kur pritet që të hapen bisedimet. Ndërkohë, klima e ashpërsuar ndaj biznesit vendas [4], por edhe politika fiskale e çorientuar përkojnë pikërisht me kriterin tjetër që lidhet me nevojën e përmbushjes përpara se të hapen bisedimet për anëtarësim. Pasi në këtë mes nuk vlejnë ekskluzivisht pohimet e qeverisë, por edhe ato të organizatave të biznesit, të ekspertëve të pavarur, si edhe të shoqërisë civile, të cilat kanë një unison qëndrimi dhe pohimi që nuk konvergon me qëndrimin dhe pohimet zyrtare të qeverisë për këto tema dhe të tjera që lidhen me aspektin rregullator. Pas ndryshimit të qeverisë në vitin 2018, pati një zhvendosje të prioriteteve që çuan në një mënyrë më të vjetër të qeverisjes, e shprehur në kontrollin politik/partiak të policisë, agjencisë së inteligjencës së sigurisë, mediave duke rikthyer drejtues partiakë/besnikë politikë në pozicionet kryesore të institucioneve qendrore.
Ndërsa qeveria e parë “Rama 1” u përqendrua në mënyrë ambicioze dhe entuziaste në aftësimin e Shqipërisë për t’u integruar në BE sa më shpejt të ishte i mundur, entuziazmi për procesin e integrimit në BE është zbehur pasi qeveria “Rama 2” amplifikoi modelin e zotërimit të plotë të institucioneve dhe çdo aspekti jetik duke lënë pak hapësirë për kritikë dhe oponencë të vlefshme prej shoqërisë civile, ekspertëve dhe organizatave të biznesit e sindikatave. Pavarësisht nga vlerat perëndimore, qeveria “Rama 2” e ka vendosur angazhimin për integrimin në BE në një komunikim të lodhshëm, aspak tërheqës, si dhe duke e shoqëruar tashmë edhe me nota kritike ndaj lidershipit europian. Qeveria “Rama 2”, që mund të konsiderohet si qeveria e pas tranzicionit vazhdoi me miratimin e një numri të akteve kundër korrupsionit, duke synuar të forcojë një tendencë drejt përmirësimit të pozicionit të Shqipërisë në rezultatin e vlerësimit të TI. Kjo notë është ende shumë e ulët dhe nënkupton korrupsion endemik. Një krahasim me vendet e tjera të rajonit që tashmë i kanë hapur bisedimet, tregon se më të mirat janë Serbia me 38 pikë, Mali i Zi me 45 pikë, ndërsa Shqipëria 36 pikë, Bosnjë-Hercegovina dhe Maqedonia Veriore me 35 pikë kanë pozicione më të këqija. Shqipëria është në gjysmën e poshtme të 6 vendeve të Ballkanit Perëndimor. Nota e saj është vetëm pak më e mirë se më e keqja dhe në thelb më e keqe se vendet më të mira. Megjithëse qeverisja e PS ka miratuar një numër ligjesh që kanë pasur një efekt në vlerësimin e vendit, reformat e duhura institucionale nuk kanë krijuar ende garancinë për të siguruar llogaridhënien, transparencën, sundimin e ligjit, efektivitetin e sektorit publik dhe emërimet e posteve publike të bazuara në merita. Zbatimi i disa ligjeve është shtyrë, si për arsye të mosplotësimit të kuadrit të plotë për zbatim, por edhe për arsye të miratimit të tyre të sforcuar dhe për të plotësuar “normën” për përmbushjen de jure të kritereve për hapjen e dialogut për anëtarësimin në BE. Por në tërësi, niveli i zbatimit të ligjeve nuk kanë sjellë reformimin e madh që duhet të ndodhte jo si me magji në një ditë e dy, por ditë pas dite, muaj pas muaji e vit pas viti. Inkurajim i pamjaftueshëm i është dhënë konkurueshmërisë së sistemit ekonomik dhe politik. Menaxhimi i kompanive të mëdha publike ende nuk konstatohet se funksionon në masë të plotë për interesat publikë dhe bazuar mbi termat e një menaxhimi bazuar në modelet që rekomandojnë organizatat ndërkombëtare (WB, OECD, EBRD). Dobësimi i orientimit ndaj përvojave të mira ndërkombëtare në vitet e fundit është shoqëruar me rindërtimin e mekanizmave të kapjes së shtetit nga elita politike dhe e biznesit [5]. Të dy elitat, në një simbiozë me njëra-tjetrën kanë qenë në gjendje të “marrin kontrollin” e institucioneve shtetërore, të ushtrojnë ndikim të madh dhe të grumbullojnë pasuri të konsiderueshme, të cilat edhe pse denoncohen dhe arrijnë të kalojnë edhe provat e organeve të akuzës vazhdojnë të shtohen dhe jo të pakësohen. Për rrjedhojë është prishur zinxhiri i rishpërndarjes së vlerave dhe mirëqenia edhe pse mesatarisht ka rritje si statistikë, në fakt ka polarizuar më tej shoqërinë në zotërimin e pasurisë duke u përqendruar në zonat ku janë rezidentë edhe zotëruesit e tyre, kryesisht në kryeqytet [6]. Fenomeni i kapjes së shtetit, i përforcuar tashmë në këtë dekadë të fundit ka qenë përgjegjës për korrupsionin në shkallë të gjerë dhe rrezikon seriozisht interesin publik. Edhe pse tranzicioni në sferën ekonomike ka arritur në finalen e tij, ndërtimi i institucioneve politike, gjyqësore dhe administrative ashtu si është vonuar/bllokuar/dështuar ka krijuar mundësinë për kapjen e shtetit me shpejtësi më të madhe pikërisht në kohën kur priten rezultate nga procesi i vetingut. Zotërimi në një dorë të hekurt të rendit dhe sigurisë së brendshme, të ekonomisë, të infrastrukturës dhe të financave (aty ku qëndron fuqia reale) është në fakt një sistem shkëmbimi shërbimesh dhe interesash midis partive që qeverisin/kanë qeverisur (dhe financuesve të tyre të fshehur) bazuar në shantazhe reciproke për korrupsion. Ky sistem që po jetojmë korrupton institucionet kryesore shtetërore, si nëpërmjet fuqizimit të ministrive të caktuara duke shumëfishuar fuqinë e tyre (Ministria e Infrastrukturës dhe Energjisë, Ministria e Financave dhe Ekonomisë). Në këtë mënyrë ato fitojnë autoritet të madh të pamonitorueshëm për një mandat qeverisës dhe më tej madhësia e tyre ndryshon përsëri duke futur në labirinthe mosnxjerrjen e përgjegjësisë reale dhe monitorimin e veprimtarisë së tyre në kohë reale. Nisur nga çfarë ka ndodhur nuk është një ekzagjerim të thuhet se qeveria në çdo rast që perceptohet si e korruptuar nga qytetarët është e kërcënuar në fakt nga “korrupsioni” i saj.
